Bao giờ người Việt mới ngừng dùng hàng lậu? Góc nhìn từ cuộc chiến bản quyền ebook

Hàng giả, hàng lậu từ lâu đã không còn là một vấn đề riêng lẻ, mà đã trở thành một "quốc nạn" có hệ thống, một căn bệnh mãn tính ăn mòn sức khỏe nền kinh tế và các giá trị xã hội. Theo báo cáo của Tổng cục Quản lý thị trường, chỉ trong năm 2023, lực lượng chức năng đã xử lý gần 69.000 vụ việc vi phạm, thu nộp ngân sách nhà nước trên 566 tỷ đồng. Những con số khổng lồ này, dù ấn tượng, vẫn chỉ là phần nổi của tảng băng chìm, chưa thể phản ánh hết quy mô thực sự của một thị trường ngầm đang vận hành mạnh mẽ. Cuộc chiến này len lỏi vào mọi ngóc ngách đời sống, và có lẽ, không ở đâu nó lại phơi bày những nghịch lý trớ trêu và phức tạp như trong thế giới của sách điện tử (ebook).

Để lý giải vì sao một file ebook vô hình lại có thể trở thành tâm điểm của nạn vi phạm bản quyền, chúng ta phải lật lại một thói quen tiêu dùng đã bám rễ sâu trong tâm thức xã hội Việt Nam. Đó là tâm lý "ham rẻ" và sự dung túng cho các sản phẩm không rõ nguồn gốc. Nó không chỉ đơn thuần là bài toán kinh tế của người có thu nhập thấp, mà đôi khi còn được xem như một sự "khôn vặt", một cách để "lách luật" và có được món hời. Chính tâm lý này đã tạo ra một thị trường màu mỡ cho mọi loại hàng giả, từ hàng tiêu dùng cho đến các sản phẩm văn hóa.

Khi tâm lý đó lan sang lĩnh vực tri thức, sách giấy lậu trở thành nạn nhân đầu tiên và dai dẳng nhất. Ông Nguyễn Nguyên, Cục trưởng Cục Xuất bản, In và Phát hành (Bộ TT&TT), trong nhiều lần trả lời báo chí đã phải cay đắng thừa nhận sách lậu là một trong những vấn nạn nhức nhối nhất, gây thiệt hại hàng trăm tỷ đồng mỗi năm, làm xói mòn nỗ lực của các đơn vị làm sách chân chính. Những kẻ làm sách lậu, bằng cách bỏ qua toàn bộ chi phí bản quyền, dịch thuật, biên tập, thiết kế và in ấn chất lượng cao, đã tạo ra một cuộc cạnh tranh bất bình đẳng về giá. Hậu quả không chỉ là những trang sách in mờ, sai lỗi chính tả, gây hại cho thị lực, mà còn là sự triệt tiêu động lực sáng tạo. Một tác giả mất nhiều năm trời để viết nên một tác phẩm, một nhà xuất bản đầu tư tâm huyết và tiền bạc, để rồi chứng kiến "đứa con tinh thần" của mình bị sao chép và bán với giá rẻ mạt ngoài vỉa hè.

Sự tồn tại dai dẳng và được chấp nhận ở một mức độ nào đó của sách giấy lậu đã vô tình tạo ra một bước đệm hoàn hảo cho kỷ nguyên vi phạm bản quyền số. Nền móng văn hóa đã có sẵn: cộng đồng đã quen với việc tiêu thụ sản phẩm trí tuệ mà không cần trả tiền cho tác giả. Khi công nghệ thay đổi, hình thức vi phạm cũng thay đổi theo, nhưng bản chất vấn đề vẫn nằm nguyên ở đó.

Sự bùng nổ của Internet và các thiết bị thông minh đáng lẽ phải là một cuộc cách mạng, đưa ngành xuất bản Việt Nam lên một tầm cao mới. Ebook hứa hẹn một tương lai tuyệt vời: phát hành tức thì, chi phí sản xuất thấp, không tốn kho bãi, thân thiện với môi trường, và tiếp cận được độc giả toàn cầu. Nhưng thực tế tại Việt Nam lại là một bức tranh đầy nghịch lý, một khoảng trống thị trường chết người mà các sản phẩm lậu đã nhanh chóng lấp đầy, biến nhiều độc giả chân chính thành những "hải tặc bất đắc dĩ".

Vấn nạn không chỉ đơn thuần là người dùng thích "đọc chùa". Một sự thật cay đắng mà nhiều người phải thừa nhận là thị trường ebook bản quyền tại Việt Nam cực kỳ manh mún, thiếu thốn và gây khó cho người dùng. Khi một độc giả muốn tìm mua một cuốn sách điện tử một cách hợp pháp, họ ngay lập tức bước vào một cuộc "săn lùng" đầy rào cản:

Sự thiếu vắng của một "siêu thị sách" trung tâm: Không có một nền tảng đủ lớn, đủ uy tín và bao trùm như Amazon Kindle của thế giới. Thay vào đó là một vài đơn vị đơn lẻ như Waka, Fonos (chủ yếu là sách nói), Mibook... Mỗi đơn vị có một kho sách riêng, và thường là rất hạn chế. Để tìm một tựa sách cụ thể, độc giả có thể phải tải về 3-4 ứng dụng khác nhau, đăng ký nhiều tài khoản, và kết quả có thể vẫn là con số không. Trải nghiệm này hoàn toàn trái ngược với việc vào một kênh Telegram, gõ tên sách và có file trong vòng vài giây.

Trải nghiệm người dùng còn nhiều rào cản: Giao diện của nhiều ứng dụng còn chưa tối ưu, việc thanh toán đôi khi rườm rà, và khả năng đồng bộ hóa giữa các thiết bị (đọc trên điện thoại, tiếp tục trên máy tính bảng) không phải lúc nào cũng mượt mà. Sự tiện lợi, yếu tố quyết định trong thế giới số, lại đang thuộc về phe vi phạm bản quyền.

Vòng luẩn quẩn "con gà - quả trứng": Đây là nút thắt chí mạng của thị trường. Trong một tọa đàm về chuyển đổi số ngành xuất bản do báo VietnamPlus tổ chức, đại diện nhiều nhà xuất bản lớn đã thẳng thắn chia sẻ nỗi sợ của họ. Một cuốn sách được đầu tư hàng trăm triệu đồng tiền bản quyền và sản xuất, nếu phát hành ebook, có thể bị sao chép và phát tán miễn phí chỉ sau vài giờ. Nỗi sợ mất trắng vốn đầu tư này khiến họ chùn tay, không dám đưa các đầu sách "hot" hay sách mới lên nền tảng số. Về phía độc giả, vì không tìm thấy nội dung mình cần một cách hợp pháp, họ buộc phải tìm đến các nguồn lậu. Hành động này của độc giả lại củng cố thêm nỗi sợ của nhà xuất bản, tạo thành một vòng luẩn quẩn không lối thoát.

Nghịch lý trên càng trở nên sắc nét hơn khi chúng ta phân tích một nhóm độc giả đặc biệt: những người sử dụng máy đọc sách chuyên dụng (e-reader) như Kindle, Kobo, hay Boox. Đây không phải là những độc giả thông thường. Họ là những người đọc nghiêm túc, sẵn sàng đầu tư một khoản tiền không nhỏ (từ 2 đến hơn 10 triệu đồng) cho một thiết bị chỉ có duy nhất một chức năng là đọc sách. Họ là những khách hàng tiềm năng nhất, có nhu cầu cao và sẵn lòng chi trả nhất. Thế nhưng, chính nhóm "khách hàng vàng" này lại gần như bị thị trường bản quyền Việt Nam "bỏ rơi" hoàn toàn.

Hệ sinh thái Kindle của Amazon, nền tảng máy đọc sách phổ biến nhất, gần như là một "sa mạc" đối với sách tiếng Việt có bản quyền. Người dùng Kindle tại Việt Nam rơi vào một tình thế cực kỳ oái oăm: họ sở hữu một thiết bị đọc sách cao cấp hàng đầu thế giới, nhưng nguồn nội dung hợp pháp để đọc bằng tiếng mẹ đẻ lại gần như không tồn tại. Lựa chọn duy nhất của họ là tìm đến các diễn đàn, các nhóm chia sẻ sách lậu, tự tải về, chuyển đổi định dạng bằng các phần mềm như Calibre, rồi "sideload" (chép thủ công) vào máy. Họ không vi phạm bản quyền vì họ muốn tiết kiệm vài chục ngàn đồng, mà vì thị trường đã không cho họ một lựa chọn nào khác. Họ chính là những "hải tặc bất đắc dĩ" điển hình nhất.

Trong bối cảnh xám xịt đó, sự ra đời của một ứng dụng như Savi vào cuối năm 2023 đã trở thành một tia hy vọng le lói. Như tờ Lao Động đã đưa tin, đây là một trong những nền tảng đầu tiên tại Việt Nam được phát triển với mục tiêu rõ ràng là cung cấp ebook bản quyền trực tiếp cho các thiết bị e-reader. Hướng đi này cực kỳ chiến lược, vì nó nhắm thẳng vào "nỗi đau" của một phân khúc khách hàng bị bỏ quên nhưng đầy tiềm năng. Dù kho sách ban đầu còn khiêm tốn và cần nhiều thời gian để phát triển, sự tồn tại của nó là một minh chứng đanh thép rằng có những doanh nghiệp đã nhìn thấy vấn đề và đang cố gắng giải quyết nó.

Câu chuyện về những "hải tặc bất đắc dĩ" cho thấy, việc trả lời câu hỏi "Bao giờ người Việt mới ngừng dùng hàng lậu?" không thể chỉ dồn gánh nặng trách nhiệm lên vai người tiêu dùng bằng những lời kêu gọi đạo đức suông. Lối thoát đòi hỏi một sự chuyển mình đồng bộ, một cuộc cách mạng thực sự từ chính những người trong cuộc.

1. Về phía các nhà xuất bản và công ty công nghệ:

Hợp tác thay vì cát cứ: Đã đến lúc các đơn vị phải vượt qua tư duy "vườn nhà", ngồi lại với nhau để xây dựng một hoặc một vài nền tảng ebook chung, đủ lớn và mạnh. Một "siêu thị sách" nơi độc giả có thể tìm thấy mọi thứ, thanh toán một lần và đọc trên mọi thiết bị là giấc mơ cần được hiện thực hóa.

Đặt trải nghiệm người dùng lên hàng đầu: Nguyên tắc cốt lõi của kinh doanh số là: sản phẩm hợp pháp phải mang lại trải nghiệm tốt hơn sản phẩm phi pháp. Đầu tư vào giao diện, tốc độ, sự tiện lợi trong thanh toán và dịch vụ chăm sóc khách hàng không phải là chi phí, mà là khoản đầu tư chiến lược để giành lại độc giả.

Mô hình kinh doanh linh hoạt: Thay vì chỉ bán lẻ từng cuốn sách, các nền tảng có thể thử nghiệm mô hình thuê bao (subscription) như Netflix, cho phép độc giả đọc không giới hạn với một khoản phí hàng tháng. Đây là mô hình đã được chứng minh thành công trên toàn cầu.

2. Về phía cơ quan quản lý nhà nước:

Thực thi pháp luật nghiêm minh: Cần có những chế tài mạnh mẽ và quyết liệt hơn đối với các cá nhân, tổ chức điều hành những website, kênh Telegram vi phạm bản quyền quy mô lớn.

Chính sách khuyến khích: Nhà nước có thể đóng vai trò kiến tạo, đưa ra các chính sách ưu đãi về thuế, vốn... để khuyến khích các doanh nghiệp công nghệ và nhà xuất bản hợp tác xây dựng các nền tảng số quy mô lớn.

Cuối cùng, cuộc chiến chống hàng lậu trong lĩnh vực ebook không chỉ là để bảo vệ doanh thu cho nhà xuất bản. Nó là cuộc chiến để bảo vệ sự sáng tạo, tôn vinh giá trị tri thức và xây dựng một văn hóa đọc lành mạnh, văn minh trong kỷ nguyên số. Những "hải tặc bất đắc dĩ" ngoài kia không hẳn là kẻ thù; họ là những khách hàng đang chờ đợi một lý do chính đáng để "cập bến". Trách nhiệm cung cấp lý do đó thuộc về cả một hệ sinh thái, và hành trình này cần bắt đầu ngay từ hôm nay.