“All quiet on the Western Front” (2022) của đạo diễn Edward Berger được dựa trên tác phẩm văn học phản chiến nổi tiếng cùng tên của cố nhà văn người Đức Erich Maria Remarque. Tác phẩm văn học này như một lời tự sự của chính nhà văn trong quãng thời gian nhập ngũ phục vụ quân đội Đức vào năm 1917. Mặc dù là tác phẩm “thuần Đức”, song bản chuyển thể thành phim đầu tiên lại đến từ Mỹ vào năm 1930 đã chiến thắng giải “Oscar dành cho Phim xuất sắc” và “Đạo diễn xuất sắc nhất” trong cùng năm.
Tác phẩm của đạo diễn Edward Berger lấy bối cảnh năm thứ ba của Thế chiến thứ nhất, thời điểm chiến tranh đang trong giai đoạn cao trào nhất trên mặt trận phía Tây nước Đức. Tại đây, một chiến hào dài 780 km đã được thiết lập, đưa cuộc chiến về thế giằng co bất phân thắng bại giữa quân đội Đức và liên quân Anh – Pháp, kể từ năm 1914 cho tới khi chiến tranh kết thúc vào năm 1918. Hơn 3 triệu binh sĩ tử trận, hàng triệu người đã bị thương hoặc tàn phế tại đây. Suốt 4 năm đó, binh sĩ thường xuyên phải sống chung với chuột, côn trùng và xác người chết trong những rãnh nước, chỉ để chiến đấu chiếm vài trăm mét đất trên chiến trường. Ném họ vào “cối xay thịt” đó là những lời hứa về vinh quang, chủ nghĩa anh hùng và chủ nghĩa dân tộc cực đoan được những nhà cầm quyền thêu dệt. Để rồi những tân binh trẻ tuổi như Paul Bäumer khi lần đầu chứng kiến chiến tranh, đã không khỏi bàng hoàng bởi tính chất điên rồ, phi lý và vô nghĩa của cuộc chiến.
Thế chiến thứ nhất và Thế chiến thứ hai luôn là đề tài được những nhà làm phim quan tâm và khai thác. Tuy nhiên những bộ phim chúng ta từng xem đều được sản xuất bởi những nước thắng trận trong cuộc chiến như Anh và Mỹ. Điều này đồng nghĩa với việc những nhà làm phim sẽ chỉ kể những câu chuyện về anh hùng thời chiến như nhân vật Schofield thuộc lực lượng quân đội Anh Quốc trong tác phẩm “1917” (sản xuất năm 2019 bởi đạo diễn Sam Mendes); hay về phía Mỹ là nhân vật John Miller trong tác phẩm “Saving Private Ryan” (sản xuất năm 1998 bởi đạo diễn Steven Spielberg).
Về mặt lịch sử, Thế chiến thứ nhất gần như đã bị nhiều người lãng quên bởi sự kinh hoàng mà Thế chiến thứ hai để lại. Mặc dù về bản chất, đây là cuộc chiến tranh đã bắt đầu cho sự thay đổi của cả thế giới thế kỷ 20, khi nhân loại chứng kiến sự phát triển vượt bậc của khoa học kỹ thuật. Đó là lần đầu tiên trong đời Paul và bạn bè hứng trận pháo kích của quân đội Pháp; lần đầu tiên trung úy Kat nhìn thấy xe tăng và súng phun lửa; hay lần đầu tiên trong lịch sử, máy bay chiến đấu được ra trận. Hầu hết trong những bộ phim chiến tranh, ta hiếm khi nào thấy người lính lại trở nên hèn nhát giống những người lính Đức trong “All quiet on the Western Front”. Họ quay lưng bỏ chạy, phản kháng trong vô vọng và quỳ gối xin tha chết như cách mà nhân vật Albert Kropp đã làm. Đó là khoảnh khắc chúng ta nhận ra: đây là chiến tranh, không có gì là anh hùng hay danh dự khi phải bỏ mạng tại nơi này.
Song cuộc chiến không chỉ diễn ra trên những chiến hào, nó còn diễn ra trong tư tưởng con người và trên bàn đàm phán chính trị. Thủ pháp dựng phim song song liên tục được đạo diễn Edward Berger sử dụng, tạo nên tính tương phản trong tác phẩm của mình. Một bên là những người lính lấm lem bùn đất trong những chiến hào tối tăm; và một bên là sự căng thẳng của những chính trị gia như Matthias Erzberger – khi phải quyết định xem có nên ký bản hiệp ước đình chiến vô cùng bất lợi hay không. Một bên là chiến trường hoang tàn đổ nát, loang lỗ hố đất do đạn pháo cày xới; và một bên là bữa ăn tối thịnh soạn nhưng căng thẳng của những nhà cầm quyền. Ở mỗi một mặt trận, họ đều đang nỗ lực chiến đấu hết mình vì sự sống còn của bản thân, hay rộng hơn là cả một dân tộc.
Bộ phim không hề có lấy một nhân vật phản diện, bởi trong chiến tranh, chúng ta phải chiến đấu cho lý tưởng của quốc gia mà không phải chiến đấu cho cá nhân. Sự cực đoan ám ảnh của Đại tướng Friedrichs cũng chỉ là một cuộc chiến về mặt nội tâm của người tự tin vào sức mạnh dân tộc. Đó là lúc ông nói về cha mình với tùy tùng, rằng cha ông đã trở thành anh hùng như thế nào, một nước Đức đã từng vĩ đại ra sao, hay bản thân cảm thấy những lớp tân binh và giới cầm quyền là nỗi ô nhục. Để rồi cuối phim, khi hòa bình đã gần kề, ông lại một nữa ra lệnh cho những người lính phải ra trận để chiếm lại vùng đất mà ông cho là thuộc về người Đức. Sự điên rồ và vô nghĩa ấy khiến tướng Friedrichs hiện lên là một kẻ vừa đáng thương, vừa đáng giận. Suy cho cùng, ông cũng chỉ là nạn nhân của tư tưởng dân tộc độc hại trong thời đại của mình.
Tình yêu và tình đồng đội nổi bật lên trong tác phẩm khi khát khao được sống của mỗi người đều thể hiện mãnh liệt. Họ khao khát chiến tranh sớm kết thúc, về nhà đoàn tụ cùng vợ con. Là những chia sẻ về điều ước giản dị cho đêm Giáng Sinh hay những mơ tưởng về tình yêu đôi lứa. Chiếc khăn quàng cổ của Franz hay tấm hình áp phích của một cô gái xa lạ được Kropp cẩn thận ghim lên chiến hào, nổi bật lên giữa một khung cảnh ảm đạm của bùn, đất và máu. Một trong những phân cảnh yên bình nhất cả bộ phim là khi Kat và Paul trộm được một con ngỗng. Năm người lính đóng kín cửa, con ngỗng được nấu trên một chiếc nồi sắt đơn giản. Vừa ăn, họ vừa cười đùa như thể chiến tranh chưa từng tồn tại hoặc đã rất xa họ. Song họ vẫn không thể rũ bỏ được chiến tranh, mà sẽ phải sống chúng với nó suốt cuộc đời như cách mà nhân vật Paul Bäumer đã nói, rằng không thể rũ bỏ hai năm tại chiến trường như thể vứt một chiếc vớ rách được.
Tại Liên hoan phim Toronto, đạo diễn Edward Berger chia sẻ rằng ông hy vọng với góc nhìn của một người Đức – những con người bại trận trong cuộc chiến – sẽ để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng khán giả. Họ không phải chỉ là một dân tộc hiếu chiến hay gắn liền với những tội ác trong Thế chiến thứ hai như thế giới vẫn nhắc đến. Vượt lên trên tất cả, họ là con người và họ đã cảm thấy xấu hổ hay đau đớn với những ký ức về chiến tranh như thế nào.
“All quiet on the Western Front” (2022) đã được đề cử tại hai hạng mục quan trọng là “Phim xuất sắc nhất” và “Kịch bản chuyển thể xuất sắc nhất” tại giải Oscar 2023. Liệu bản phim mà người Đức sản xuất có thể đạt được kỳ tích như phiên bản năm 1930 của Mỹ hay không? Chúng ta cần phải đợi tới ngày 13/3 năm nay để có câu trả lời cho chính mình.
Phim Hollywood Review phim Top phim hay Phim Oscar