Hỏi: Có ai đã từng thử dung hợp chủ nghĩa Khắc Kỷ và chủ nghĩa Khoái Lạc chưa?

Trả lời: Chắc chắn rồi, đã có những người cố gắng dung hợp các yếu tố của chủ nghĩa Khắc kỷ và chủ nghĩa Khoái lạc, mặc dù hai trường phái triết học này thường được coi là đối lập nhau. Điều quan trọng cần lưu ý là "chủ nghĩa Khoái lạc" (Hedonism) có thể được hiểu theo nhiều cách. Trong triết học cổ đại, trường phái gần nhất với một số khía cạnh của chủ nghĩa Khắc kỷ trong việc tìm kiếm sự bình yên nội tâm, nhưng thông qua việc theo đuổi niềm vui một cách có chừng mực và tránh xa nỗi đau, là chủ nghĩa Epicurus (Epicureanism). Chủ nghĩa Epicurus thường bị hiểu lầm là sự buông thả quá mức, nhưng thực chất, Epicurus chủ trương một cuộc sống giản dị, nơi niềm vui lớn nhất đến từ sự thanh thản (ataraxia) và không có nỗi đau thể xác (aponia). Dưới đây là một số điểm cho thấy sự phức tạp và tiềm năng cho sự dung hợp hoặc tìm kiếm điểm chung: + Mục tiêu chung là ευδαιμονία (eudaimonia - hạnh phúc hoặc sự thịnh vượng của con người): Cả chủ nghĩa Khắc kỷ và chủ nghĩa Epicurus đều nhằm mục đích đạt được một cuộc sống tốt đẹp và hạnh phúc. Tuy nhiên, con đường họ đề xuất để đạt được mục tiêu này là khác nhau. + Chủ nghĩa Khắc kỷ: Nhấn mạnh đức hạnh, lý trí và sống hòa hợp với tự nhiên. Họ tin rằng chúng ta không thể kiểm soát các sự kiện bên ngoài, chỉ có thể kiểm soát phản ứng của mình đối với chúng. Hạnh phúc đến từ việc chấp nhận những gì không thể thay đổi và tập trung vào những gì chúng ta có thể kiểm soát (suy nghĩ và hành động của chúng ta). + Chủ nghĩa Epicurus: Cho rằng niềm vui là điều tốt đẹp nhất và nỗi đau là điều tồi tệ nhất. Tuy nhiên, họ không chủ trương theo đuổi mọi loại niềm vui mà tập trung vào những niềm vui tinh thần, tình bạn, và sự tự do khỏi sợ hãi và lo lắng. Họ cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của lý trí để phân biệt những niềm vui nào nên theo đuổi. Vai trò của lý trí: Cả hai trường phái đều đề cao vai trò của lý trí, mặc dù với mục đích hơi khác nhau. + Người Khắc kỷ sử dụng lý trí để hiểu bản chất của thế giới, sống phù hợp với tự nhiên và chấp nhận số phận. + Người Epicurus sử dụng lý trí để tính toán và lựa chọn những niềm vui mang lại hạnh phúc lâu dài nhất và ít đau khổ nhất. Sự điều độ và tự chủ: + Chủ nghĩa Khắc kỷ nổi tiếng với sự tự chủ, kỷ luật và khả năng chịu đựng nghịch cảnh. + Chủ nghĩa Epicurus, trái với lầm tưởng phổ biến, cũng đề cao sự điều độ. Epicurus tin rằng những ham muốn tự nhiên và cần thiết (như thức ăn, nơi ở) thì dễ thỏa mãn, trong khi những ham muốn không tự nhiên và không cần thiết (như danh vọng, giàu sang) thường dẫn đến lo lắng và bất hạnh. Những nỗ lực dung hợp hoặc tìm điểm tương đồng: Mặc dù không có một "trường phái dung hợp Khắc kỷ-Khoái lạc" chính thức và nổi tiếng, nhưng các nhà tư tưởng trong suốt lịch sử đã rút ra những điểm mạnh từ cả hai. Nhiều người trong cuộc sống hàng ngày cũng có thể vô thức kết hợp các yếu tố từ cả hai: + Triết gia hiện đại và nhà tâm lý học: Một số phương pháp trị liệu hiện đại, như Liệu pháp Nhận thức Hành vi (CBT), có những điểm tương đồng với chủ nghĩa Khắc kỷ trong việc thay đổi suy nghĩ để thay đổi cảm xúc và hành vi. Đồng thời, việc tìm kiếm một cuộc sống cân bằng, giảm căng thẳng và tăng cường trải nghiệm tích cực (một khía cạnh của việc tìm kiếm "niềm vui" lành mạnh) cũng được coi trọng. + Tìm kiếm sự cân bằng: Nhiều người nhận ra rằng một cuộc sống chỉ tập trung vào đức hạnh và bổn phận một cách cứng nhắc có thể thiếu đi niềm vui, trong khi một cuộc sống chỉ chạy theo khoái lạc tức thời có thể dẫn đến hậu quả tiêu cực. Do đó, họ cố gắng tìm kiếm sự cân bằng: sống có đạo đức và trách nhiệm (Khắc kỷ) đồng thời biết cách tận hưởng những niềm vui giản dị và duy trì sự bình yên trong tâm hồn (gần với Epicurus). + Một số nhà tư tưởng thời Phục hưng và Khai sáng: Trong các thời kỳ này, có sự quan tâm trở lại đối với các trường phái triết học cổ đại. Một số nhà tư tưởng có thể đã cố gắng hòa giải các khía cạnh của chủ nghĩa Khắc kỷ và chủ nghĩa Epicurus trong các tác phẩm của họ, nhằm xây dựng một hệ thống đạo đức toàn diện hơn. Ví dụ, Pierre Gassendi là một nhà triết học thế kỷ 17 đã cố gắng phục hồi và điều chỉnh chủ nghĩa Epicurus cho phù hợp với bối cảnh Cơ đốc giáo, nhấn mạnh những khía cạnh hợp lý và ôn hòa của nó. Thách thức trong việc dung hợp: Thái độ đối với niềm vui: + Đối với người Khắc kỷ, niềm vui không phải là mục tiêu chính và có thể là một sản phẩm phụ của việc sống có đức hạnh, nhưng nó không nên được chủ động theo đuổi như mục tiêu cuối cùng. + Trong khi đó, đối với người Epicurus, niềm vui (được định nghĩa cẩn thận) là mục tiêu cao nhất. Thái độ đối với số phận và các yếu tố bên ngoài: + Người Khắc kỷ nhấn mạnh việc chấp nhận những gì không thể kiểm soát, bao gồm cả những điều tiêu cực. + Người Epicurus thì lại tập trung vào việc tạo ra một cuộc sống dễ chịu bằng cách tránh xa những nguồn gây đau khổ và lo lắng, cố gắng kiểm soát môi trường của mình ở một mức độ nhất định. Kết luận: Mặc dù chủ nghĩa Khắc kỷ và chủ nghĩa Khoái lạc (đặc biệt là hình thức tinh tế hơn của nó là chủ nghĩa Epicurus) có những khác biệt cơ bản, nhưng không hoàn toàn không thể dung hợp một số khía cạnh của chúng. Nhiều người đã và đang cố gắng tìm kiếm một con đường sống kết hợp sự vững chãi, đạo đức của chủ nghĩa Khắc kỷ với việc trân trọng niềm vui và sự thanh thản của chủ nghĩa Epicurus. Đây là một nỗ lực cá nhân hóa triết học để phù hợp hơn với cuộc sống thực tế, nơi cả đức hạnh và hạnh phúc đều quan trọng.

Hỏi: Như vậy, về bản chất, triết lý của Phật giáo nguyên thủy có thể được sử dụng để lấp đầy khoảng cách giữa hai chủ nghĩa kể trên không?

Trả lời: Đúng vậy, có thể nói rằng triết lý của Phật pháp nguyên thủy, về bản chất, mang nhiều yếu tố có thể được xem là cầu nối hoặc lấp đầy khoảng cách giữa chủ nghĩa Khắc kỷ và chủ nghĩa Khoái lạc (đặc biệt là chủ nghĩa Epicurus, một hình thái ôn hòa và tập trung vào sự thanh thản của khoái lạc). Dưới đây là những điểm tương đồng và cách Phật pháp nguyên thủy có thể dung hòa hai chủ nghĩa này: 1. Mục tiêu cuối cùng: Chấm dứt Khổ đau và Đạt được An lạc Bền vững: + Chủ nghĩa Khắc kỷ (Stoicism): Tìm kiếm eudaimonia (hạnh phúc, sự thịnh vượng) thông qua việc sống có đức hạnh, chấp nhận những gì không thể thay đổi và kiểm soát phản ứng nội tâm. Mục tiêu là sự bình thản (apatheia) trước ngoại cảnh. + Chủ nghĩa Epicurus (Epicureanism): Tìm kiếm ataraxia (sự thanh thản trong tâm hồn) và aponia (sự không đau đớn về thể xác) bằng cách theo đuổi những niềm vui có chừng mực, tránh xa những ham muốn vô độ và nỗi sợ hãi. + Phật pháp nguyên thủy: Mục tiêu trung tâm là giải thoát khỏi Dukkha (khổ, sự bất toại nguyện) và đạt được Niết Bàn (Nirvana) – một trạng thái an lạc, tự tại, giải thoát hoàn toàn khỏi vòng luân hồi đau khổ. Trạng thái này có thể được coi là một dạng bình yên và hạnh phúc tối thượng, vượt trên cả ataraxia và apatheia ở một số khía cạnh. 2. Vai trò của Lý trí và Chánh niệm (Sự Tỉnh thức): + Chủ nghĩa Khắc kỷ: Nhấn mạnh lý trí để hiểu bản chất của thế giới và sống hòa hợp với nó. + Chủ nghĩa Epicurus: Sử dụng lý trí để phân biệt những niềm vui nên và không nên theo đuổi, nhằm đạt được hạnh phúc lâu dài. + Phật pháp nguyên thủy: Đề cao Chánh Niệm (sati) và Chánh Định (samadhi) – sự tỉnh thức, quan sát không phán xét đối với thực tại như nó là. Trí tuệ (Panna) trong Phật giáo, đặc biệt là sự thấu hiểu Tứ Diệu Đế và Vô Ngã, là chìa khóa để giải thoát. Điều này bao hàm một sự sử dụng lý trí và quán chiếu sâu sắc, tương tự như Stoicism, nhưng với mục đích nhận ra bản chất của khổ và con đường diệt khổ. 3. Thái độ đối với Ham muốn và Niềm vui: + Chủ nghĩa Khắc kỷ: Coi ham muốn (đặc biệt là những ham muốn không kiểm soát được) là nguồn gốc của khổ đau. Niềm vui có thể là sản phẩm phụ của đức hạnh, nhưng không phải là mục tiêu chính. + Chủ nghĩa Epicurus: Coi niềm vui là tốt, nhưng phân biệt giữa niềm vui cần thiết và không cần thiết, niềm vui động và niềm vui tĩnh (sự thanh thản là niềm vui cao nhất). + Phật pháp nguyên thủy: Nhận diện tham ái (tanha) – sự ham muốn, khát khao – là một trong những nguyên nhân chính của khổ đau (như được nêu trong Tứ Diệu Đế). Tuy nhiên, Phật pháp không phủ nhận hoàn toàn mọi loại niềm vui. Có những niềm vui xuất phát từ thiền định, từ tâm từ bi, từ sự xả ly (ví dụ, hỷ và lạc trong các tầng thiền). Sự khác biệt cốt lõi là Phật pháp hướng đến sự giải thoát khỏi sự dính mắc vào ham muốn và niềm vui, chứ không phải loại bỏ hoàn toàn mọi cảm giác dễ chịu. Mục tiêu là một trạng thái siêu vượt, không bị chi phối bởi cả khổ lẫn lạc của thế gian. 4. Chấp nhận và Buông bỏ: + Chủ nghĩa Khắc kỷ: Dạy chấp nhận những gì nằm ngoài tầm kiểm soát của chúng ta (số phận, ngoại cảnh). + Chủ nghĩa Epicurus: Khuyến khích việc tránh xa những nguồn đau khổ có thể tránh được, nhưng cũng ngụ ý sự chấp nhận giới hạn của bản thân. + Phật pháp nguyên thủy: Nhấn mạnh sự hiểu biết về quy luật vô thường (anicca) và vô ngã (anatta). Từ sự hiểu biết này, hành giả thực hành sự buông bỏ (nekkhamma), không bám víu vào những gì tạm thời và không có tự tính cố hữu. Sự chấp nhận trong Phật giáo sâu sắc hơn, nó đến từ trí tuệ thấu hiểu bản chất của thực tại, dẫn đến sự giải thoát khỏi khổ đau do bám chấp. 5. Con đường Thực hành: + Chủ nghĩa Khắc kỷ: Tập trung vào rèn luyện đức hạnh, lý trí, và kỷ luật nội tâm. + Chủ nghĩa Epicurus: Sống một cuộc đời giản dị, vun bồi tình bạn, và tìm kiếm sự thanh thản. + Phật pháp nguyên thủy: Đề ra Bát Chánh Đạo – một con đường thực hành toàn diện bao gồm Giới (đạo đức), Định (thiền định, sự tập trung của tâm) và Tuệ (trí tuệ). Con đường này cung cấp một phương pháp có hệ thống để chuyển hóa tâm thức, giảm thiểu khổ đau và đạt được giác ngộ. Phật pháp như một "Con đường Trung đạo": Đức Phật thường được mô tả là người tìm ra "Trung đạo" – con đường tránh xa hai cực đoan: ép xác khổ hạnh (mà Ngài đã từng thử và từ bỏ) và sự buông thả theo dục lạc. + So với chủ nghĩa Khoái lạc cực đoan (theo đuổi mọi thú vui), Phật pháp rõ ràng có tính kỷ luật và hướng đến sự giải thoát sâu sắc hơn là những niềm vui tạm bợ. + So với chủ nghĩa Khắc kỷ có phần nghiêm khắc và tập trung vào lý trí, Phật pháp bổ sung thêm các yếu tố như tâm từ bi (metta), sự phát triển tâm linh thông qua thiền định, và một mục tiêu giải thoát mang tính siêu việt. Như vậy, Phật pháp nguyên thủy không chỉ đơn thuần là "lấp đầy khoảng cách" mà còn cung cấp một hệ thống triết lý và thực hành sâu sắc, toàn diện hơn, có thể bao trùm và thậm chí vượt lên trên những mục tiêu mà cả chủ nghĩa Khắc kỷ và chủ nghĩa Epicurus hướng tới. Nó giải quyết vấn đề khổ đau từ gốc rễ bằng cách thay đổi nhận thức về thực tại và chuyển hóa tâm thức, dẫn đến một sự an lạc bền vững và không bị lay chuyển bởi ngoại cảnh – điều mà cả hai trường phái triết học phương Tây kia đều khao khát theo cách riêng của mình.