8 nguyên tắc làm việc hiệu quả từ Thu Giang Nguyễn Duy Cần

Thu Giang – Nguyễn Duy Cần (1907–1998) là một trong những học giả lớn của Việt Nam thế kỷ XX, nổi tiếng với tư tưởng giáo dục tự học, triết lý sống thuần Việt và lối hành xử khiêm tốn, đạo hạnh. Từ thập niên 1950 tới nay, sách của cụ Nguyễn Duy Cần vẫn được tái bản nhiều lần và có mặt trong tủ sách của nhiều thế hệ trí thức Việt Nam. Nhiều học giả và nhà giáo nổi tiếng xem ông là tấm gương về tư thế học thuật độc lập, đạo đức tinh thần và trí tuệ khai phóng.

Trong tác phẩm “Tôi tự học”, một trong những cuốn sách truyền cảm hứng mạnh mẽ nhất cho văn hóa học thuật tự lực, ông đã dành nguyên một chương để bàn về những nguyên tắc làm việc hiệu quả.

Trong bài viết này, mình muốn trích dẫn lại 8 nguyên tắc làm việc hiệu quả mà cụ Thu Giang Nguyễn Duy Cần đã chia sẻ trong cuốn “Tôi tự học”, đồng thời đưa ra những nhận định của bản thân dưới mỗi đoạn trích với tư cách một người trẻ hiện đại.

Đừng đặt mục đích của mình cao quá, quá cái khả năng và phương tiện của mình. Đặt cho mình một mục đích quá cao để rồi không thể đạt được thật là một việc chẳng những vô ích lại còn nguy hiểm là khác. Là vì sự thất bại sẽ giết mất lòng tự tin và làm tê liệt sức cố gắng của mình đi. Goethe thường khuyên các nhà thơ trẻ tuổi nên làm các bài thơ ngắn trước khi viết những thiên anh hùng ca. 

Đối với một tác phẩm to và phiền phức, hãy bắt đầu viết những phần dễ nhất trước. Nếu con đường quá dài, không sao đi một mạch được thì tốt hơn là chia nó ra từng đoạn và thi hành cho xong từng đoạn một. Người đãng trí cho cái gì cũng dễ để rồi thất vọng; người ươn hèn cho cái gì cũng khó để rồi không chịu làm gì cả; chỉ có người thông minh mới biết rằng không có gì là dễ dàng cả, nhưng với sự cố gắng và biết phân phối tổ chức thì rồi việc gì cũng sẽ trở nên dễ dàng cả. 

Dĩ nhiên, đâu phải làm việc mười giờ một ngày mà ta có thể trở thành một đại thi sĩ. Phải có năng khiếu. Nhưng cố gắng mãi thì cũng có khi “thiên tài chỉ là một sự kiên nhẫn lâu ngày” mà thành.

Không biết bạn thế nào, chứ với tôi, những ngày khó nhất luôn là ngày bắt đầu. Không phải vì công việc quá nhiều, mà vì… tôi không biết nên bắt đầu từ đâu. Chắc hẳn ai cũng từng trải qua cái cảm giác ngồi nhìn danh sách việc cần làm mà đầu óc cứ trôi nổi. Và chính vì thế, tôi thấy mình thường quay về với một nguyên tắc tưởng như “cũ rích” của cụ Thu Giang: “Làm cái dễ trước”.

Trong tâm lý học hiện đại, nguyên tắc này tương đương với hiệu ứng khởi động (starting momentum effect) – một hiện tượng cho thấy việc hoàn thành một tác vụ đơn giản đầu tiên sẽ giúp kích hoạt động lực nội tại và làm tăng khả năng hoàn thành những việc phức tạp sau đó.

James Clear – tác giả của cuốn Atomic Habits (Thói quen nguyên tử) – gọi đây là chiến lược “chiến thắng nhỏ”. Một việc đơn giản, làm được, tạo đà tâm lý. Giống như bạn tập thể dục: chỉ cần trải tấm thảm ra sàn, thay đồ tập và bật nhạc. Cơ thể sẽ tự hiểu “à, đến giờ hoạt động rồi đấy”. Không cần suy nghĩ nhiều.

Có những ngày quá tải, tôi chọn làm một việc thật dễ: viết một email trả lời cho xong, lau cái bàn làm việc, hoặc đơn giản là lấy giấy note ghi vài dòng “cần làm”. Có thể chưa giải quyết vấn đề lớn, nhưng ít nhất ta đã bắt đầu. Và thế là đủ để thoát khỏi cái hố mang tên “trì hoãn”.

Cái hay của nguyên tắc “làm cái dễ trước” không phải là né tránh thử thách, mà là khôn ngoan về mặt tâm lý. Giống như đẩy một đoàn tàu: ta không thể khởi đầu bằng cú hích khổng lồ, nhưng chỉ cần bánh xe chuyển động, quán tính sẽ tự làm phần còn lại.

Nhà văn Émile Zola có cho khắc trên phòng ông câu này: “không một ngày nào mà không viết một hàng”. Thật sự, mỗi ngày ông viết có cả nghìn hàng chữ, nhưng câu châm ngôn trên đây là một khẩu hiệu rất hay để bắt buộc mình làm việc đúng giờ và đều đều không gián đoạn. Đừng bắt chước việc làm của những kẻ làm việc suốt ngày suốt đêm, để rồi nằm không chổng cẳng ngủ cả hai ba tuần lễ sau. Đây là một nguyên tắc làm việc rất hay cho bất cứ một sự học hỏi hay việc làm nào. Cứ ngày nào cũng học mười lăm phút đồng hồ thôi, nhưng ngày nào như ngày nấy, không bao giờ sai chạy. Đó là một thói quen rất tốt cho những ai muốn làm nên việc lớn và đó cũng là một phương pháp để luyện tập ý chí.

Lương Khải Siêu, trong Ẩm Băng Thất có viết: 

“... Hồ Văn Trung khi ở trong quân, mỗi ngày đều đọc Thông Giám mười tờ”.

“Tăng Văn Chính khi tại quân, mỗi ngày đều viết nhật ký vài mục, đọc thơ vài bài, đánh cờ một bàn”.

“Lý Văn Trung mỗi ngày dậy sớm viết theo Lan Đình một trăm chữ”.

“Suốt đời họ, lấy đó làm thường thường, người thường tình thấy thế, há chẳng cho rằng những sự tiểu tiết ấy không có liên lạc gì đến việc lớn sao?Nhưng các người ấy đâu hiểu đặng rằng đặt ra các phép tắc có chừng mực và làm theo đó luôn luôn một cách không sai chạy, thật là một sự to tát đệ nhất của phẩm giá con người. Kẻ khéo quan sát đều xem xét mãnh lực tinh thần con người bằng cách ấy”.

Sự làm việc, có ngày ta hăng hái, có buổi ta uể oải, bơ phờ. Nhưng kinh nghiệm cho ta biết rằng, dù có hứng hay không có hứng, phải tự mình cương quyết đặt cho mình một kỷ luật là phải ngồi lại bàn viết, cầm cây viết lên, rồi thì “cái máy” của ta bắt đầu “ấm” lại và “mở máy” chạy như thường. Đừng bao giờ tự nhủ: “Hôm nay thấy trong mình không muốn làm việc. Vậy hẹn ngày mai!” Đó là cách nuôi dưỡng cái tính lười biếng của ta mà thôi. Bàn viết của tôi bao giờ cũng sẵn sàng giấy mực cả. Viết của tôi luôn luôn đầy mực. Thời dụng biểu cùng chương trình làm việc đã ghi rõ chiều hôm qua những gì tôi làm sáng hôm nay. Tất cả đều sẵn sàng chờ đợi tôi. Chỉ chờ có tôi đến ngồi là tất cả “guồng máy” bắt đầu làm việc theo ý muốn.

Thế hệ chúng ta có một ảo tưởng rất phổ biến rằng: muốn giỏi một thứ gì đó, thì phải cắm đầu làm không ngừng nghỉ, và “cày như trâu điên”. Và rồi sau những ngày bùng nổ như thế, ta kiệt sức. Dừng lại. Rồi đánh rơi thói quen giữa đường.

Cụ Thu Giang nói rất đúng: làm ít thôi, nhưng làm đều. Nghe có vẻ chậm, nhưng thật ra đó là con đường nhanh nhất, bởi vì nó là con đường duy nhất giúp bạn đi được lâu dài, đặc biệt là trong thời đại vội vã như hiện nay.

Ngày nay, khoa học gọi đó là hiệu ứng “compound effect” – hiệu ứng cộng dồn. Làm một việc mỗi ngày chỉ 1%, nhưng nếu giữ được đều đặn, thì sau một năm, năng lực của bạn đã tăng hơn 37 lần. (Con số này không phải mình bịa ra đâu, đó là phép tính lãi kép đơn giản: 1.01^365 ≈ 37.8).

Tôi có một người bạn học tiếng Nhật. Cậu ấy không bao giờ học hơn 20 phút một ngày. Nhưng học đều suốt ba năm, giờ đã đọc được manga không cần tra từ điển.

Thật ra, làm đều đặn mỗi ngày không phải là chuyện năng suất, mà là một thói quen tự nhắc mình: ta vẫn đang đi trên đường.

Nếu bạn viết, hãy viết mỗi ngày 10 phút. Không cần hay, chỉ cần đều tay. Nếu bạn tập thể dục, đừng cố ép 1 tiếng/ngày. 15 phút đi bộ mỗi sáng vẫn hơn là 0 phút một tuần. Nếu bạn đang học, hãy tạo một “góc 20 phút” trong lịch, bất khả xâm phạm như một lời hẹn với chính mình.

Không ai xây được tòa lâu đài chỉ trong một đêm. Nhưng ai cũng có thể đặt một viên gạch mỗi ngày. Và một lúc nào đó, ngoảnh lại, ta chợt nhận ra: mình đã xây được cả một ngôi nhà.

Nghĩa là khởi học lại những căn bản sơ đẳng và đừng bao giờ đốt giai đoạn. 

Phần nhiều những thất bại về tinh thần đều do sự không biết xây đắp vững chắc cho nền tảng học thức đầu tiên của ta. Một phần đông chúng ta ngày nay thích học nhảy giai đoạn, “học tắt”. Họ muốn nghiên cứu đến các khoa học phức tạp, về những vấn đề hết sức gay go trong khi họ không hiểu gì ráo về hình học và đại số học sơ đẳng. Có nhiều cô cậu bàn luận đến Einstein mà chưa hiểu nổi Euclide!

Thời nay, chúng ta có xu hướng thèm “kết quả” nhưng lại ngán “nền móng”. Học thiết kế, ta muốn làm poster thật đẹp nhưng lại không chịu học bố cục, màu sắc. Học đầu tư, ta lao vào chứng khoán nhưng không đọc nổi báo cáo tài chính. Học ngoại ngữ, ta muốn nói trôi chảy nhưng không nắm nổi ngữ pháp cơ bản.

Vấn đề là: những điều căn bản thường chậm, buồn tẻ, không phô trương. Nhưng cũng giống như học võ: nếu bạn không rèn những động tác cơ bản cho đủ lâu, thì chẳng thể nào tung ra một đòn đẹp mắt khi thật sự cần.

Ngày nay, nguyên tắc này cũng được nhắc lại dưới nhiều hình thức. Trong giáo dục hiện đại, người ta gọi đó là Mastery Learning, nghĩa là chỉ nên tiến lên khi bạn đã thực sự hiểu và làm chủ một bước trước đó. Khan Academy áp dụng nguyên tắc này, và đã giúp hàng triệu học sinh trên thế giới học giỏi toán dù không có nền tảng ban đầu.

Biết lựa chọn là biết chọn những công việc nào hợp với khả năng của mình. Và một khi đã lựa chọn xong thì hãy can đảm thực hiện cho kỳ được môn mình đã lựa chọn. Ta chỉ có thể là một nhà viết tiểu thuyết, hoặc một nhà đại thương gia hay một nhà chính trị, nhưng đừng cao vọng mình sẽ kiêm luôn cả ba, trừ ra những kẻ phi thường. 

Tuy nhiên, nếu ta quá chăm chú vào một việc gì thì ta cũng phải thỉnh thoảng biết giải trí bằng cách thay đổi công việc làm. Ignace de Loyola khuyên các tu sĩ dòng Da Tô đầu tiên đừng bao giờ làm quá hai tiếng đồng hồ vào một công việc. Ở nhà trường, thời dụng biểu không bao giờ cho dạy luôn một môn suốt ba tiếng đồng hồ. Đó là một nguyên tắc làm việc rất hay. Trong đời ta phải có một trung tâm hoạt động duy nhất và ít ra cũng có vài trung tâm hoạt động phụ thuộc.

Thời đại của chúng ta được gọi là kỷ nguyên “đa lựa chọn”. Chúng ta có thể học bất kỳ kỹ năng nào từ hàng nghìn khóa học online, có thể làm freelancer, start-up, sáng tạo nội dung hay đi du học chỉ với vài cú nhấp chuột. Nhưng càng có nhiều lựa chọn, ta lại càng dễ… lạc hướng.

Mình dám cá rằng ai cũng từng trải qua cảm giác fomo đó. Cứ mỗi lần lướt LinkedIn hay thấy ai đó thành công ở một lĩnh vực mới, ta lại nghĩ: "Hay mình cũng thử chuyển sang học cái này?"

Chính vì vậy, mình càng thấy quý câu chữ nhẹ nhàng mà quyết liệt của cụ Thu Giang: “Một khi đã lựa chọn xong thì hãy can đảm thực hiện cho kỳ được.”

Ngày nay, chúng ta gọi đó là tư duy định vị (positioning mindset) – bạn không cần biết tất cả, nhưng bạn cần biết mình muốn đi đâu, và không bị cuốn theo hướng đi của người khác.

Điều này cũng rất giống khái niệm Essentialism (Chủ nghĩa Tối giản trong công việc) mà Greg McKeown đề cập trong cuốn sách cùng tên. Ông viết: "Nếu bạn không ưu tiên cuộc đời mình, người khác sẽ làm điều đó thay bạn." Và khi đã chọn, bạn cần can đảm để… từ chối phần còn lại.

Đối với người làm việc, cần phải có bổn phận là gạt bỏ những kẻ làm mất thời giờ của mình, tức là những kẻ phá quấy ta. Lễ độ, nhẫn nhục đối với họ đều là những lỗi lầm nặng. Phải hết sức gắt gao đối với hạng người này, đón rước họ tức là mình tự phá hoại đời mình đó.

Goethe khuyên ta: “Phải tuyệt đối sửa dạy những kẻ đến quấy rầy ta cho họ mất cái thói đến làm rộn mình mà không cho hay trước. Họ chỉ đến bắt ta phải nghe chuyện của họ. Ai muốn làm việc ích lợi cho đời phải coi chừng, đừng để bị kẻ ấy đến quấy rối”. Khi gặp phải trường hợp có kẻ xông vào phòng ông làm việc một cách trâng tráo, thi sĩ giữ một thái độ hết sức lạnh lạt làm cho họ phải thất vọng ngay: Goethe chỉ chấp tay sau lưng, không nói một tiếng gì cả. Nếu khách là một người danh giá thì Goethe chỉ làm bộ ho hen và thỉnh thoảng: “Hừ! Hừ!...” cho qua, thế là câu chuyện đứt ngang. 

Đối với thư từ, thi sĩ chia ra làm hai loại: thư xin xỏ cầu cạnh thì ông liệng vào sọt giấy, chỉ thư nào giúp ông có được cơ hội để tiến thêm thì ông mới chịu trả lời. Ông lại thường nói: “À! Thanh niên! Các anh không biết giá trị của thời giờ”. Kể ra cách cư xử ấy có thể xem là tàn nhẫn thật, vì cũng có không biết bao bậc vĩ nhân sẵn sàng trả lời cho tất cả mọi người cần đến mình, trong đó có rất nhiều kẻ đáng thương hại và đáng nâng đỡ. Nhiều người cho rằng cách cư xử của Goethe thiếu hẳn lòng nhân, nhưng sự thiếu lòng nhân ấy đã giúp ông để lại cho hậu thế những tác phẩm như Faust và Wilhelm Meister. 

Thực sự, kẻ nào tự mình để cho kẻ khác xâm chiếm sẽ bị xâm chiếm, và rốt cuộc rồi cũng sẽ không để lại được cho đời một công trình gì đáng kể. Kẻ nào ham mê làm việc phải biết từ khước tất cả mọi việc nhảm, làm phí thời giờ quý báu của mình, như những cuộc hội họp, trò chuyện, tán hão và không đâu. Goethe lại còn khuyên ta đừng quan tâm đến thời sự, nếu tự mình không có phận sự gì để thay đổi được cuộc diện xã hội. 

Nếu mỗi sáng đều phí mất một vài giờ đồng hồ để theo dõi tin tức chiến tranh ở ngoài tận xa xăm mút bên kia thế giới, để suy nghĩ vẩn vơ về những hậu quả tai hại của thời cuộc có thể sẽ xảy ra trong khi chúng ta chẳng phải là một nhà chính khách, một vị tướng lãnh hay một ký giả hoặc không phải là gì gì cả thì liệu chúng ta có làm việc gì được cho xứ sở không, lại còn làm mất thời giờ quý báu một cách rất vô ích trong một cuộc đời ngắn ngủi và chỉ sống có một lần thôi.

Kỷ luật “quý thời giờ” này bắt ta đừng để cho tình cảm không đâu làm phí tổn thời giờ khó kiếm của ta trong khi đang làm một công việc quan trọng. Cái ý nghĩa cao cả về đời sống của một bậc nam nhi không phải ở trong những mối tình cảm cỏn con, chỉ làm tổn mất thời giờ vô ích. Người quyết tâm làm nên đại nghiệp cần phải biết hy sinh. Có nhiều bạn trai đầy nhựa sống, đầy thiện chí, đầy khả năng làm việc và học hỏi lại bỏ mất thời giờ quý báu của mình để bận đến những mối tình “đầu lưỡi” của các bạn gái lãng mạn. Người đàn bà là một “cạm bẫy”, kẻ nào sa vào đều hỏng cả cuộc đời mình. Có bao kẻ học thi lại vì những tình cảm không đâ, đành phải làm hại cả một đời mình vì một vài cô nhí nhảnh! Phải dám hy sinh tình cảm mình cho những công trình quan trọng hơn.

Đọc tiểu sử các bậc vĩ nhân anh hùng, ta thấy rõ rệt điều này: họ không bao giờ để ái tình họ trên sự nghiệp. Những bậc nam nhi mà đời họ chỉ biết nuông chiều theo tình cảm, phí thời giờ để làm vui lòng người đàn bà, suốt đời sẽ không làm nên đại nghiệp gì cả và có khi vì thế mà tan nát cả tương lai mình là khác. 

Bởi vậy, người đàn bà làm nên sự nghiệp cho chồng, giúp cho chồng đạt thành sở nguyện bằng sự hy sinh, không đòi hỏi nơi người đàn ông phải vì mình mà làm mất những thời giờ quý báu trong khi làm việc. Bà vợ của Edison là tấm gương người đàn bà của một bậc vĩ nhân. Bà kính cẩn tôn trọng những giờ phút làm việc của chồng như một cái gì thiêng liêng bất khả xâm phạm, và suốt đời không bao giờ đòi hỏi chồng phải chiều chuộng mình mà làm mất thời giờ quý báu của chồng.

Cụ Thu Giang nhấn mạnh rằng: làm việc không thể theo cảm hứng, càng không thể “thử thời vận”. Cần có kế hoạch, và phải rõ ràng về đích đến. Điều này ngày nay được các chuyên gia gọi đó là “goal setting” – nhưng cụ dạy nó theo cách rất mộc mạc: làm việc có mục đích thì mới không mệt mỏi giữa đường.

Trong quản lý hiện đại, chúng ta có mô hình SMART goal: mục tiêu phải Cụ thể (Specific), Đo lường được (Measurable), Khả thi (Achievable), Thực tế (Relevant), và có Thời hạn (Time-bound). Nhưng dù gọi bằng công thức nào, cốt lõi vẫn là: nếu bạn không biết mình đang làm gì và để làm gì, thì mọi nỗ lực đều dễ trôi vào vô nghĩa.

Trong đoạn trích bên trên mình không hoàn toàn đồng tình với cụ về việc quá khắt khe với chuyện tình cảm nam nữ, tuy nhiên mình nhất trí rằng nó hoàn toàn có thể gây xao lãng, đặc biệt là trong những giai đoạn quan trọng của cuộc đời.

Thời gian đối với một kẻ lười biếng thì dài lê thê bất tận, họ tìm cách giết thời giờ mà giết không sao cho hết. Trái lại, đối với những kẻ ham làm việc và học hỏi thì ngày giờ eo hẹp vô cùng. Một đời sống như của Pascal hay Spinoza tuy rất ngắn ngủi nhưng thật là phong phú lạ; trái lại, có những cuộc đời dài lê thê mà vô vị và khô khan như bãi sa mạc.

Thời gian làm việc rất ngắn. Nếu kể 60 năm là hạn, mà phải trừ lại tuổi của lúc ấu thơ, những giấc ngủ thì chỉ còn lại bao nhiêu năm? Ba mươi năm là cùng. Thế mà nếu lại trừ bớt trong 30 năm ấy những thời giờ tắm rửa, ăn uống, tiêu hóa, đau ốm, mệt mỏi, những cuộc viếng thăm, xã giao, tán nhảm, thư từ, nghỉ hè, cùng những thời giờ bị kẻ ở không đến quấy rối thì còn lại bao nhiêu năm để làm việc bằng trí? Mươi hoặc mười hai năm là nhiều nhất!

Kinh khủng chưa?

Những kẻ bị nghề nghiệp ràng buộc, đầu tắt mặt tối thì dĩ nhiên không sao còn có thời giờ nhàn rỗi. Đối với họ, đời sống trôi chảy một cách lạnh lùng, tẻ nhạt và không gì gọi là có tư tưởng cả! Nhưng giả sử bạn là một sinh viên, bạn là người có phúc hơn nhiều và được nhiều ưu đãi vì bạn được có thời giờ tự do để làm việc và học hỏi, bạn thử tính lại ngày giờ làm việc thật của bạn được là bao? Nhất là trong những giờ bạn làm việc, thời giờ lo tìm từ điển, chép bài, nói chuyện khào, đọc sách nhảm hay nhật báo, thời giờ làm việc của các bạn thực sự còn có là bao? Giỏi lắm là hai mươi phút trong một giờ là cùng. Nhưng hai mươi phút ấy cần phải để mà suy nghĩ, nghiền ngẫm, đem tất cả nghị lực vào việc làm, không xao lãng. Trong thời gian hai mươi phút làm việc của ta trong một giờ ấy, ta có để mất nó nữa không? Thiếu gì cơ hội bất thường đến làm cho ta bị xao lãng mà phải bị ngưng công việc. 

Một con ruồi rớt trong bình mực cũng là một cơ hội để ta bị xao lãng. Con mèo kêu trên mái nhà, cánh cửa bị gió đập mạnh, một chiếc xe hơi đậu lại trước nhà mà máy vẫn chạy... đều là cơ hội để ta bị xao lãng. Trong khi đi tìm một chữ nào ở tự điển lại cũng có khi bị quyến rũ mà liếc mắt xem mấy chữ kế bên, hoặc nếu là một quyển tự điển có hình nhiều làm sao tránh khỏi không xao lãng mà nhìn sang các hình bên cạnh. Rồi đến lượt có một tờ báo đến nhà, mình cũng ngưng đi một chút để xem qua các tít. Có gì đâu, chỉ vài phút thôi là xong! Đó là chưa nói đến những mơ mộng phiêu lưu theo sự khêu gợi của một vài danh từ quen quen!  

Littré lúc ban mai, khi ông chờ người bồi phòng làm xong công việc dọn dẹp, ông viết bài tựa cho bộ tự điển khổng lồ của ông. Có những phút đồng hồ kể là bỏ mà người biết tiết kiệm thời giờ lại dùng nó để làm được nhiều công trình to lớn. Ông d’Aguesseau thay vì rầy rà, bất bình bà vợ có tính chậm chạp bắt ông luôn luôn chờ đợi lúc giờ ăn, ông lợi dụng những phút đợi chờ ấy mà viết một quyển sách. Ngày kia, ông đưa cho bà quyển sách ấy và nói: “Đây là những món ăn ‘đầu bữa’ của tôi đây”.

Trong thời đại làm việc linh hoạt, remote, freelance, thì việc tự tạo ra nhịp điệu cá nhân lại càng quan trọng, vì chẳng còn ai ép bạn phải bắt đầu lúc 8h sáng cả. 

Trong tâm lý học, điều này liên quan đến khái niệm “cue-based habit” – nghĩa là não bộ cần một dấu hiệu lặp đi lặp lại (ví dụ: cùng một khung giờ, cùng một không gian) để thiết lập thói quen. Khi bạn làm một việc vào cùng thời điểm mỗi ngày, bạn không còn cần ý chí để bắt đầu nữa – cơ thể và tâm trí sẽ tự động bước vào trạng thái làm việc.

Chẳng hạn, mình từng cố gắng duy trì thói quen viết. Lúc đầu rất khó. Nhưng rồi mình tự đặt một “buổi hẹn viết” vào 6h30 mỗi sáng, ở cùng một góc bàn, với một bản nhạc quen thuộc. Ban đầu là cưỡng ép, nhưng sau vài tuần, mình nhận ra: đến giờ đó, mình bắt đầu muốn viết. Không cần nghĩ ngợi.

Bạn đừng nên để lịch làm việc bị chi phối hoàn toàn bởi người khác. Giữ lấy ít nhất 1–2 khung giờ mỗi ngày chỉ dành cho công việc ưu tiên.

Đó là một thói quen rất tốt cho tất cả mọi công việc.

Chesterfield trong một bức thư gởi cho con có nói: “Không có gì dễ bằng, miễn là chỉ nên làm một việc thôi và đừng bao giờ để qua ngày mai việc gì ta có thể làm ngay bây giờ”. Việc gì cũng vậy, hãy từ từ mà làm, đừng làm hối hả, vụt chạc, làm một cách tắc trách mà phải làm một cách đàng hoàng dứt khoát với tất cả tâm hồn. Phải tập quen cái tính này: không bao giờ chịu làm một việc gì mà làm cho có, miễn cưỡng, cẩu thả và phải làm lại một lần thứ hai. 

Khổng Tử có nói: 

“Học cho rộng, hỏi cho kỹ, phân biện sáng rõ, làm cho hết sức. Có điều không học, nhưng đã học điều gì không hay, không thôi. Có điều không hỏi, nhưng đã hỏi điều gì mà không biết, không thôi. Có điều không phân biện, nhưng đã phân biện điều gì mà không minh bạch, không thôi. Có điều không nghĩ, nhưng đã nghĩ điều gì mà không nghĩ đến nơi, không thôi. Có điều không làm, nhưng đã làm điều gì mà chưa tận lực, không thôi. Người ta dụng công một, ta dụng công một mà không được thì phải dụng công gấp trăm, người ta dụng công mười, ta dụng công mười mà không thành thì phải dụng công gấp nghìn để đến kỳ được mới thôi. Nếu quả theo được đạo ấy thì tuy ngu rồi cũng thành sáng, yếu cũng thành ra mạnh”

Trong công việc, dù là viết báo cáo, chỉnh sửa thiết kế, hay chỉ là dọn dẹp lại thư mục máy tính, nếu làm không đến nơi đến chốn thì sẽ luôn có một cái giá. Và thường cái giá ấy không đến ngay lập tức, mà xuất hiện ở lần sau, khi bạn buộc phải… làm lại từ đầu.

Một bản kế hoạch sơ sài khiến buổi họp bị kéo dài vì ai cũng hiểu khác nhau. Một dòng code viết ẩu khiến cả đội phải mất hàng giờ truy lỗi. Một file excel ghi thiếu định dạng khiến bạn mất nguyên buổi sáng sau để chỉnh lại. Lúc ấy, mới thấy làm qua loa chẳng giúp tiết kiệm thời gian – mà chỉ là dời cái rắc rối sang tương lai.

Thế giới hiện đại đã nói rất nhiều về “làm nhanh”, “tối ưu hóa”, nhưng tối ưu không có nghĩa là cắt xén chất lượng để xong việc. Tối ưu thực sự là làm đúng ngay từ đầu để không phải đụng lại lần thứ hai.

Trong tư duy quản trị hiện đại, người ta gọi đó là nguyên tắc “Right first time”, tức là làm cho đúng ngay từ lần đầu tiên, để giảm chi phí sửa lỗi, tăng hiệu quả lâu dài. Không phải vì cầu toàn, mà vì sửa lỗi bao giờ cũng tốn nhiều hơn làm mới.

Một thân thể tráng kiện là điều kiện cốt yếu cho một tinh thần sáng suốt.

Bệnh hoạn là một trở ngại to tát cho sự làm việc bằng trí óc.

Tôi có nhiều bạn văn, ngày nay đã ra người thiên cổ vì đã làm việc không nguyên tắc, không biết giữ gìn sức khỏe. Họ làm việc ban đêm với chè tàu và cà phê, thuốc lá... Sống trong những căn phòng tồi tàn, không đủ không khí, vì vậy, bệnh tật dấy lên và cướp mạng sống họ trong lúc tuổi mới vừa ba mươi, tương lai đang đầy hứa hẹn.

Có người bảo: “Ba điều kiện để được thành công là: tài hoa, sức khỏe và may mắn!”. Lời nói ấy gẫm cũng chí lý. Épicure có nói: “Một thân thể không đau, một tinh thần không loạn, đó là chân hạnh phúc của con người”.

Thật vậy, có được một tinh thần không loạn cũng nhờ một phần nào nơi một thân thể không đau. Ảnh hưởng của sức khỏe đối với tính tình và tư tưởng của ta đâu phải là thường!

Như vậy, điều kiện đầu tiên của sự thành công là có được một thân thể tráng kiện. Và muốn được như thế, dĩ nhiên là phải có đủ những điều kiện sau đây: ăn uống đầy đủ, bổ dưỡng, nhẹ nhàng, vận động thân thể vừa vừa, đừng nặng nhọc lắm, thường sống ngoài trời có gió, có nắng và nhất là có được những giấc ngủ ngon lành. Sự vui vẻ cũng là một liều thuốc bổ nhất.

Giấc ngủ là quan trọng hơn hết. Nhưng đừng ngủ thái quá, nhất là “ngủ nướng”. Ngủ nhiều quá làm cho máu chạy chậm lại, làm cho cảm giác nhụt lần và óc thông minh thêm nặng nề uể oải. Nhưng, ngủ vừa đủ để lấy lại sức khỏe là cần nhất. Về số giờ phải ngủ thì không sao định được, nó tùy mùa, tùy công việc làm nặng nhẹ, tùy sự mệt mỏi nhiều ít. Chính mỗi người, tùy nhu cầu mà tự định đoạt lấy.

Nhưng nếu mình cảm thấy mất ngủ thì phải ngưng lập tức các công việc làm bằng trí óc, và hãy đi ra ngoài chỗ thoáng khí. Sự mất ngủ, nếu không phải do dùng chất kích thích thần kinh như rượu, trà hay cà phê cùng thuốc lá hoặc vì ăn quá no, thì đó là triệu chứng của sự làm việc quá độ. Khi nào ngủ lại được thì mới nên bắt đầu làm việc lại. Những lo âu cũng là nguồn kích động làm cho ta mất ngủ.

Ngoài trời rộng, đi bách bộ, giúp cho máu chạy mạnh, rất có lợi cho sự trầm tư mặc tưởng. Nhà nhạc sĩ đại tài Beethoven thường thích vận động ngoài đồng rộng, có khi đi suốt ngày quên cả giờ ăn. Trong khi đó, ông biên chép tất cả những ý gì hay hiện ra. Cicéron cũng thích làm việc bằng cách đi chơi ngoài trời. Spencer cũng nói: “Tôi thường làm việc bằng cách đi rong ngoài ruộng. Trong khi tôi đi thì đầu óc tôi làm việc mãnh liệt”. Stuart Mill thuật rằng phần lớn quyển sách Logique của ông đã được nghiền ngẫm trong những lúc đi làm việc mà phải đi bách bộ đến sở.

Làm việc ban đêm là nguy hiểm nhất, đừng bao giờ thức khuya, sau 10 giờ đêm là phải ngưng làm việc ngay. Không có gì nguy hại bằng cách tiêu pha sức khỏe mình trong các tiệm nước hay các rạp xinê. Những giờ nghỉ, cần tìm cách tiêu khiển ngoài trời tốt hơn, nhưng cũng đừng quá phung phí sức mình trong các cuộc thể thao nhọc mệt.

Chúng ta đang sống trong một thời đại mà làm việc quá sức đôi khi bị ngộ nhận là một dấu hiệu của sự cống hiến. Tuy nhiên một nghiên cứu của Harvard Medical School chỉ ra rằng ngủ ít hơn 5 giờ/đêm trong một tuần có thể làm giảm hiệu suất làm việc tới 29%, ảnh hưởng đến trí nhớ ngắn hạn, sự linh hoạt tư duy và cả khả năng kiểm soát cảm xúc. Matthew Walker, giáo sư thần kinh tại Đại học California, Berkeley – tác giả cuốn Why We Sleep – khẳng định: “Chỉ một đêm ngủ dưới 6 tiếng có thể làm giảm 40% khả năng lưu trữ ký ức mới ở vùng hippocampus.” Còn Nghiên cứu từ Trường Y Harvard (2018) cho thấy tập thể dục cường độ vừa phải 20–30 phút mỗi ngày có thể cải thiện khả năng tập trung, xử lý thông tin và ra quyết định trong vòng 2–3 giờ sau đó.

Cụ Thu Giang đã nhấn mạnh điều tưởng như hiển nhiên nhưng nhiều người hiện đại lại dễ quên: “Cơ thể suy nhược thì tinh thần cũng bạc nhược theo.”

Vậy thì nguyên tắc này đã quá rõ ràng rồi phải không nào? Không thể làm việc hiệu quả nếu thiếu một cơ thể mạnh khỏe và một tâm trí sáng suốt.

Trong một thế giới vận hành bằng tốc độ, sự gián đoạn và cơn khát đổi mới không ngừng, tám nguyên tắc làm việc của cụ Thu Giang Nguyễn Duy Cần có thể ban đầu nghe như những lời dạy quá giản dị, quá “xưa”. Nhưng mình nhận ra rằng, chính sự giản dị đó mới là thứ chúng ta đang thiếu.

Từ việc bắt đầu bằng điều dễ, làm mỗi ngày một ít, đi lên từ nền tảng căn bản, cho đến việc giữ gìn sức khỏe như một phần không thể tách rời của năng suất, tất cả những nguyên tắc ấy không chỉ giúp ta làm việc hiệu quả hơn – mà còn sống có kỷ luật, có chiều sâu, và bớt bị cuốn trôi trong hỗn loạn.

Điều đặc biệt là: cụ không dạy chúng ta cách để “làm được nhiều hơn” – mà dạy cách để làm đúng, làm trọn và làm có đạo lý.

Và có lẽ, đó chính là điểm khác biệt giữa một người “bận rộn” và một người “đang sống một cuộc đời có định hướng”.