7 năm nhìn lại Sự Im Lặng của Bầy Cừu: Khi David là một cô gái trẻ

Cuộc marathon với Anthony Hopkins đã đưa đẩy tôi xem lại phim The Silence of The Lamb (STL). Và lần này, sự tập trung của tôi khi xem phim giờ đây lại chuyển sang cho nhân vật Clarice Starling của Jodie Foster.

Độ trượt thời gian và sự va chạm với xã hội khiến tôi có một cái nhìn khác so với lần xem lại lần thứ n cách đây 7 năm. Và để có được một sự thay đổi này, STL phải là một phim có 1. tính biểu tượng cao và 2. có một tự sự lớn mà ai cũng có thể liên kết được với cuộc sống của mình. 

Các nhân vật trong phim "holy" như thế nào đấy để cho tôi cảm thấy rằng họ không phải là người thường và vấn đề của họ không hẳn là một tự sự cá nhân. Hệ thống cốt truyện của STL khiến tôi nhớ tới các phim như The Godfather Trilogy và No Country for Old Men. Các nhân vật trong phim là biểu tượng cho cổ mẫu nào đó của nhân loại, hoặc cho một tư tưởng nào đó mà đại loại người xem có thể dùng chúng để tiên đoán số phận của chính các nhân vật mà không cần phải theo dõi hết phim. Một số người sẽ nói nếu như dễ đoán như vậy thì còn gì là hay, nhưng có phải chính vì dễ đoán như vậy nên người xem mới càng chú ý hơn vào trình kể phim? Việc biết được số phận sao mà thú vị hơn việc biết được cái khoảng khắc nhân vật ấy nhận thức ra được các ngã rẽ cuộc đời và tự chọn một trong chúng bằng free will trong free space đã được đề ra của số phận.

Các dạng nhân vật trong STL rất gần với cổ mẫu trong Kinh Thánh. Tôi biết được liên kết này thông qua nhân vật Hannibal Lecter, một đại diện của Satan và thể hiện rất nhiều các tính chất lõi của Satan trong Kitô giáo. Trong lần xem lại cách đây 3 ngày, tôi mới nhận ra Clarice Starling là David và Buffalo Bill là Goliath. "Ngôi sao sáng", ý nghĩa từ tên Clarice Starling có thể là một reference tới ngôi sao David.

Ngay từ cái tiêu đề phim, Sự Im Lặng của Bầy Cừu, đã là một cách giới thiệu một tâm lý được trừu tượng hóa của nhân vật Starling. Và tại sao phải là cừu? Nó là biểu tượng của các con chiên của Chúa Jesus. Nhưng Starling không phải Jesus, mà thật ra là David, một saviour tiền nhân của Jesus bên cạnh Moses. Moses-David-Jesus là ba nhân vật được Chúa giao trọng trách cứu rỗi dân Do Thái và với Jesus là vươn ra tới toàn nhân loại.

Khác với Moses và Jesus, David dù thông minh và dũng cảm nhưng còn non dại và nhiều khuyết điểm, mà chủ yếu được xoáy vào sự yếu ớt thường trực của thể chất và vài lúc yếu ớt về tinh thần. Tích nổi tiếng nhất gắn liền với David chính là David đấu với Goliath. Cổ mẫu của David là underdog dùng wit và cunning (trí khôn và xảo trá) để chống lại topdog, kẻ mạnh hơn mình về thể chất trong một cuộc đấu hơn thua về thể chất. Có nghĩa là tìm một đường khác để thắng và điều đó có thể bị xem là gian lận và không quân tử. Nhưng quân tử để làm gì khi mà việc bại trận là sự bị đày ải của một dân tộc chứ? 

Underdog không hẳn chỉ là nói một kẻ yếu kém về mọi mặt, mà nó còn dùng để chỉ một người gặp bất lợi trong một sân chơi cố ý tăng tỉ lệ thắng của đối thủ một cách có hệ thống. Có thể là 1. hệ thống trận đấu đã có vấn đề vế tính công bằng về những yếu tố cần constant ở cả hai, hoặc 2. bắt con cá đấu con khỉ về kĩ năng trèo cây. Đó là cách diễn giải phù hợp với tình thế của David trước Goliath. Đối thủ cuối cùng của David thật ra không phải Goliath, mà là luật chơi mà Goliath đang theo để thắng.

Underdog mà thắng được topdog thì phải cheat game, mà ở trường hợp của David là nhận được sự trợ giúp nào đó từ một thực thể trên cơ cả hai và có khả năng thay đổi luật chơi. Ở David là Chúa, ở Clarice Starling là hai thực thể từ hai thế giới đối lập nhau, Chúa và Satan. 

Trận chiến giữa Starling và Gumb thật ra là giữa cảnh sát và tội phạm, một chiến tuyến yêu cầu nhiều kĩ năng hơn là thể lực. Quyết định ai là underdog và topdog hoàn toàn dựa trên góc nhìn và môi trường thay đổi liên tục của cuộc chiến, còn chuyện thắng thua là chuyện khác. Sự xác định underdog-topdog trong một hoàn cảnh nhất định giúp người xem xây dựng sự trông đợi về quá trình của số phận hơn là kết quả của nó. Quá trình là thứ giúp người xem thiết lập sự đồng cảm hiệu quả với nhân vật chính, bất kể kết quả có là gì.

Nếu là về khả năng suy luận tâm lý, Starling đã trên cơ Gumb, nếu là về thể lực, Gumb trên cơ Starling. Nhưng phim lại chọn thể lực làm môi trường chính để thiết lập underdog-topdog trong mắt người xem và khơi gợi cho họ sự tò mò làm sao Starling có thể chiến thắng Gumb. Phương tiện thể hiện nó rõ ràng nhất là vấn đề giới tính nam-nữ, một sự chênh lệch có thể thấy ở câu chuyện David và Goliath, đàn ông-cậu bé. Chỉ là phim thay vì chọn secondary sexual characteristics, thì quyết định chọn primary sexual characteristics luôn để tối ưu hóa sự tương phản. Có thể không phải ngẫu nhiên mà nhân vật Jame Gumb có vấn đề về transsexual và gay. Phim thật sự đã chọn các đặc trưng giới tính về sinh học là yếu tố giải thích không những David-Goliath, mà còn là sự cuồng loạn của Gumb và cách cả hai thắng cuộc chiến nội tâm của riêng mình. Clarice là cứu vớt đàn cừu sắp bị mổ thịt, còn Gumb là hóa thành con bướm đêm.

Satan trong phim không phải là một thế lực đối địch Chúa, mà là một tay sai của Chúa cử xuống dưới đó để giúp vị anh hùng vượt qua khó khăn, đồng thời là một bài kiểm tra sự trung thành của vị anh hùng này với Chúa như trong Book of Job. Chỉ cần nghe lời Chúa dạy, dù có yếu kém đến đâu thì Chúa sẽ giúp. Satan trong thời kì tiền Christianity là đầy tôi giúp Chúa trừng phạt con người vì những tội lỗi gây ra bởi free will và đồng thời làm những việc thủ đoạn và mưu mô phục vụ cho những mục tiêu cao cả của Chúa.

Starling chứng tỏ mình chính là người Chúa chọn. Trí thông minh vượt bậc của mình đến từ các hậu duệ Chúa chọn là không đủ để khẳng định Starling là David, mà chính sự trong sáng đến mức incorruptible của cô. Nó giúp cô trở nên dửng dưng đến kì lạ trước những lời nói dối nhục dục và loaded questions của Hannibal. "Frankly, it's the sort of thing that Miggs would say". Làm hắn tắt đài bằng chính sự dửng dưng đó thay vì đấu mồm và logic. Đơn giản, chỉ cần cô chọn không tin thì coi như cô đã thắng Hannibal.

Sự trong sáng ấy là thứ khiến cho cô là người duy nhất có thể đối chất với Satan mà không bị hắn chơi đùa cho nhụt chí và điên rồ như các nạn nhân trước của hắn. Tâm sinh tướng, đặc điểm tinh thần này cũng được biểu lộ bởi ngoại hình của Starling, đẹp tới mức nao lòng và tới nỗi kích thích ham muốn độc chiếm cái đẹp ấy của những người phàm, và corrupt hoặc phá hủy nó của những con quỷ có cơ hội thấy cô (tả trong phim lẫn sách). Sự trong sáng về cả hai khía cạnh này đã khiến cho Satan lẫn các con quỷ khác (gồm cả Gumb) nhận ra đây không phải người thường, đây chính là người của Chúa.

Bộ nguyên tắc lịch sự tối thiểu của Hannibal là điểm khác biệt giữa chúa quỷ Satan với các con quỷ cấp thấp hơn. Hắn phải giúp Starling theo ý Chúa và tôn trọng cô như lẽ lịch sự của bầy tôi với Chúa ở một chừng mực nào đó. Bất cứ con quỷ nào mà vi phạm quy tắc của hắn hoặc tự ý làm nhục người của Chúa đều sẽ bị giết bởi Hannibal. Phần lớn là vì chúng không có tư cách để làm nhục và "ăn" người của Chúa như hắn. Nhưng đôi lúc, Hannibal cho thấy sự lịch sự của hắn với Starling còn là xen kẽ sự tôn trọng người của Chúa. Pure pride là đặc điểm của Lucifer, người mạnh thứ hai sau Chúa khi còn là thiên thần và là được cho là Satan nguyên bản hay con rắn Original Sin chuyên đi phá bĩnh tạo vật hoàn hảo của Chúa.

Hannibal đã cảm thấy bị đe dọa bởi sự thông thái Chúa ban cho của Starling trong lần gặp đầu tiên vì cô đoán được gần hết các đặc điểm của Buffalo Bill, chỉ là thiếu vài manh mối trọng điểm mà hắn đang nắm trong tay. Vì vậy để gia tăng khả năng kiểm soát của mình, một Satan phải thực hiện đổi chác quid pro quo và cố dụ Starling bán rẻ những bí mật thầm kín của mình. Nhưng câu chuyện con cừu của Starling đã khiến Satan phải dừng trò chơi của mình lại vì hắn biết đây chính là nhiệm vụ Chúa giao cho David và hắn không thể phá bĩnh việc của Chúa được.

Có năm đặc điểm của khái niệm quỷ Kitô mà ta có thể thấy Buffalo Bill: 1. giấu tên thật, 2. hình ảnh con bò, 3. bướm đêm, 4. pride và 5. envy.

Để thắng quỷ trong các cuộc trừ tà (exorcism), các linh mục phải tìm cách để con quỷ tự gọi tên thật của mình ra ngoài. Nó ẩn dụ cho việc lôi con quỷ đó dưới ánh sáng và rời xa khỏi môi trường cho nó sức mạnh vô biên là bóng tối. Suốt cả phim, không ai biết tên thật của Buffalo Bill, kể cả khi Starling vô tình nói trúng tên lẫn họ của hắn khi phỏng vấn một người quen của nạn nhân. Và ngay cả khi Starling hỏi họ tên của Gumb, hắn cũng nói một cái tên giả là Jack Gordon.

Hình ảnh con bò và con bướm có thể được xem là đặc điểm dương tính vì con bò thể hiện sức mạnh thể chất nam tính và con bướm đại diện cho sự lột xác và thăng thiên lên một thế giới nào đó trên cao. Nhưng con bò và con bướm đêm đại diện cho Gumb luôn có tầng ý nghĩa thuộc về bóng tối, dẫn tới việc dù có hai nghĩa trên có sáng sủa thế nào thì chung quy vẫn tối. 

Hai cái sừng của con bò mang hình ảnh của vầng trăng (liên hệ vương miện của thần Artemis và Selene) và sức mạnh thể chất của nó khiến người khác liên tưởng tới sự điên loạn thú vật, còn bướm đêm thì dù có lột xác thì nó vẫn sẽ luôn sống trong bóng tối. Sự dương tính của của Gumb có thể diễn tả bằng câu "âm trung hữu dương". Ngược với Starling, một David trung chính, dũng cảm và sáng ngời về khí chất nhưng cái gốc vẫn là một người con gái nhỏ nhoi cần được bảo vệ về thể chất.

Cuối cùng là pride và envy. Đây cũng là yếu điểm của con quỷ này. Hắn có thể che mắt FBI nhưng chỉ cần chọc kín đáo vào các công trình tuyệt đẹp của mình, pride của hắn sẽ không chịu nổi được mà tự tố cáo mình theo kiểu giấu đầu lòi đuôi. Một mặt nào đó, Gumb có nhu cầu được người khác thừa nhận nhưng không thể sáng chói như khát khao được chứng tỏ năng lực bản thân của Starling. Nhờ thói quen để kén bướm trong miệng nạn nhân mà Hannibal đã biết tên Buffalo Bill này là ai trong số các bệnh nhân của mình và nhờ thú vui nuôi loại bướm hiếm mà Starling đã phát hiện Jack Gordon chính là Buffalo Bill. Và envy, một đặc điểm kín đáo hơn của quỷ nhưng có thể thấy cả Hannibal và Gumb đều tỏ sự khó chịu khi đứng cạnh Starling. Nguồn cơn của envy là đến từ sự thừa nhận cay đắng rằng người phía trước quá đẹp, nhìn đến say đắm nhưng khi đem bản thân mình so sánh thì sự ngưỡng mộ ấy chuyển sang envy. Cả truyện lẫn phim đều tả rất chi tiết khoảng khắc Gumb thưởng thức vẻ đẹp của Starling khi cô đang mò mẫm trong bóng tối, điều này cho phép cô gần Gumb hơn và giúp cô biết được khoảng khắc Gumb chuẩn bị giết cô.

Ngay khi xem phim này, tôi đã fall in love với Jodie Foster và tin rằng việc biến David thành con gái khiến cho phim mang một tầng lớp ý nghĩa ngoài tích Kinh Thánh.

Hình mẫu của cô có thể truy về cổ mẫu nữ thần tự do trong các tranh cổ động chiến tranh Pháp, Nga và Mỹ. Nhưng chính xác hơn hào quang của Starling là lấy từ vị thần Athena, người bảo hộ cho thành Athen vốn có truyền thống xem thường phụ nữ hơn Sparta trọng sức mạnh thể chất của đàn ông.

Xem thường phụ nữ và thờ Athena không hề mâu thuẫn với nhau vì Athena là người phụ nữ biểu tượng trong tiềm thức dân Athena tôn vinh wit, cunning và wisdom (khôn lỏi, gian xảo và thông thái). Ba điểm thuần về trí óc này được xem là tính nữ vào thời điểm mà sức mạnh cơ bắp và khả năng quân sự được cho là tính nam. Vị anh hùng thuộc dạng cunning trong thần thoại Hy Lạp là Odyssey và không bất ngờ khi Athena là vị thần bày kế cho Odyssey dựng nên con ngựa thành Troy và bảo hộ ông trong thời gian lưu lạc muôn nơi. Đồng thời, Athena vẫn là vị thần bảo hộ chính cho các anh hùng thiên về thể chất như Hercules và Perseus (cả hai đều là con của Zeus) vì sức mạnh thể chất là không đủ để họ vượt qua các thử thách đòi hỏi các kĩ năng nằm ngoài cơ bắp. Sinh ra từ đầu của Zeus thì hẳn là thông thái bậc nhất cả Olympus. 

So với Ares nam tính về thể chất, Athena luôn ở thế trên cơ. Chiến tranh của Athena luôn có lý tưởng chính nghĩa và cao cả hơn sự chém giết cho thỏa thú tính đến vô nghĩa của Ares. So với Atermis, Athena lý tưởng hơn vạn lần vì nàng không sống trong bóng tối và không phải là thợ săn chỉ biết giết con mồi để chứng tỏ sự trên cơ vốn có của mình. Sự trên cơ của Athena đến từ tư duy vừa thực dụng nhưng cũng vừa lí tưởng của chiến binh, mang trong mình tinh thần vượt lên trên sự sẵn có bằng sự kết hợp trí óc và thể chất. Về sau này, tinh thần vượt lên số phận ấy và sự thông thái kiến tạo nên các phát minh của Athena được xem là tính nam vào thời kì Kitô giáo phát triển ở một Châu Âu đã vượt qua nhu cầu sinh tồn, nó có một tên gọi khác so với thời Hy Lạp cổ điển, văn minh.

Với sự thông thái của tính nữ được dùng để dẫn dắt sức mạnh thể chất của tính nam và sự trong trắng khiến cho nàng không thuộc sở hữu bất kì nam nhân nào, Athena xứng đáng trở thành vị thần của thành bang dân chủ, thông thái nhất và luôn mang trong mình sự bành trướng trên thế giới nhất Hy Lạp là Athen. Cũng vì vậy mà dù là nữ thần, có những điểm đặc trưng giới như ngực và hông to, nhưng khuôn mặt tượng tạc của Athena thường mang nhiều đường nét nam tính, như khuôn mặt của Apollo.

Đôi mắt sáng, khuôn mặt chiseled góc cạnh, sống mũi cao, thẳng của Jodie Foster hoàn toàn khắc họa đúng sự nam tính của Athena. Nghề nghiệp của Starling cũng giống như một chiến binh thường trực, một đặc vụ FBI luôn trong tình trạng căng thẳng với bất ổn xã hội, dù cô có thể chọn một nghề an toàn hơn. Cô là một anh hùng đang muốn vượt lên trên quy luật số đông hiện tại của xã hội và môi trường công việc mà đàn ông chiếm số đông. Một cơ thể nữ nhưng lại mang tư duy của một người nam, luôn có khao khát bay lên trên trời.

Nhưng nguồn gốc cho sự mạnh mẽ này của cô lại là những kí ức đau thương. Kể từ khi cô mất mẹ, cha cô trở thành "whole world" của cô và khi cha cô mất, cô mất tất cả. Bất cứ các câu chuyện anh hùng nào của thần thoại Hy Lạp và Kitô giáo đều lấy người cha làm động lực để họ bắt đầu cuộc hành trình.

Vì cha cô là cảnh sát nên nó là động lực để cô dấn thân vào ngành không cho phái nữ nhiều lợi thế. Ngay từ lúc Starling bước vào môi trường FBI này, cô đã là một David rồi. Nhưng đó không phải là điểm duy nhất nói lên cô là David The Underdog. Sự ám ảnh về bầy cừu khi cô trở thành cô nhi sống trong trang trại đã hoàn thành mảnh ghép về David. Nhiều người tưởng rằng khi nói về David, là nói về sự chênh lệch sức mạnh nhưng họ quên rằng đó chỉ là một sự kiện trong dòng chảy lớn của số phận David. Chàng là đấng cứu rỗi dân Do Thái mà Chúa đã chọn. David không hề hoàn hảo vì có nhiều lúc chàng đã tuyệt vọng hay sa vào tội lỗi mà Chúa đã cấm. Nhưng lòng trung thành với Chúa của David chưa bao giờ sụp đổ. Nó là động lực để Starling thôi chạy trốn khỏi nỗi sợ của mình, mà thay vào đó đối diện với nó dù việc này có thể khiến cô rơi vào cảnh nguy hiểm. 

Trái với Gumb, soi sáng vào bóng tối của nỗi sợ là cách Starling chọn để lột xác bản thân và tự do tự tại đứng dưới ánh mặt trời.

Bái Hỏa giáo (Zoroastrianism), tôn giáo độc thần cổ nhất nhân loại là tôn giáo đầu tiên tin vào 1. thiện ác là hai thực thể tách biệt, không phải là hai mặt của một thực thể tối cao và 2. sự chiến thắng mãi mãi của cái thiện. Nó là cổ mẫu để cho Do Thái giáo và Kitô giáo xây dựng về khái niệm Chúa tồn tại độc lập với mọi sự vật trong khi đó, các sự vật và các thế lực chống Chúa không thể tồn tại nếu thiếu Chúa. Điều này hoàn toàn khác với tư duy quân bình, dương không thể tồn tại nếu thiếu các cọ xát phản lực như năng lượng âm hay lõi âm.

Chiến thắng của Starling không dừng ở việc kết liễu Jame Gumb, mà còn hủy diệt cả biểu tượng của hắn, bướm đêm và bóng tối. Đạn nã của Starling đã mang lại ánh sáng cho tầng hầm và Gumb chết như con bướm đêm đang nằm thoi thóp trước ánh sáng ấy.

Khao khát được đứng dưới ánh mặt trời không chỉ ở Starling mà còn ở vị Satan Hannibal the Cannibal, bầy tôi evil, phạm phải tội nặng nhất với Chúa nhưng sâu trong tâm, luôn trung thành với Chúa và luôn trân trọng các tuyệt tác ca ngợi Chúa.

Khác với các con quỷ khác, vị chúa quỷ này từng là thiên thần duy nhất gần Chúa nhất trong tất cả các thiên thần. Hannibal cũng là con quỷ duy nhất giữ lại những phép tắc lịch sự trong và thi hành còn nghiêm ngặt hơn cả đám người vô lại đang ngồi trên đầu hắn. Dù điều đó không thay đổi sự thật rằng hắn là con quỷ tàn nhẫn nhất và luôn khao khát ăn thịt người, nhưng nó thể hiện rằng hắn còn những bản tính hướng thiện nhen nhóm trong mình và sự thông thái của hắn cho phép hắn nhận thức ra điều đó. Sự thông thái Chúa ban cho là thứ tách Hannibal khỏi đám quỷ còn lại. Chúng ngu xuẩn không biết mình muốn gì và càng không nhận thức rằng bóng tối chỉ là cách chúng che đi yếu đuối tâm hồn và tự ti của chúng. Jame Gumb là dạng quỷ ngu xuẩn như vậy.

8 năm ở dưới địa ngục của Hannibal là sự tù túng vì hắn không được 1. hành hạ tâm lý những người gần với sự hoàn hảo của Chúa (như Starling) để thể hiện envy, 2. ăn thịt những kẻ hắn cho là vô lại và yếu kém về kĩ năng mà cứ tưởng mình hay ho, 3. phế đi sức mạnh của những con quỷ khác vô tình phạm vào những nguyên tắc của hắn (hãm hại trẻ nhỏ) hoặc vô tình đụng chạm tới pride của Hannibal. Dù có evil ra sao thì vị Satan này cũng thích tự do và càng thích hơn khi đứng dưới ánh sáng để Chúa chiêm ngưỡng sự evil của hắn. Các con quỷ khác thích bóng tối nhưng riêng Hannibal lại thích ánh sáng, vì hắn quá thông thái để nhận ra rằng ánh sáng là thứ tuyệt đẹp hơn bóng tối.

Khi thấy người của Chúa tự giác cầu xin sự giúp đỡ của mình, hắn lập tức thực hiện một cuộc giao kèo với Starling và phần thưởng hắn muốn cũng không phải xa xỉ, sự tự do đi lại dưới mặt trời. Phân cảnh đổi chác trên khắc họa một Hannibal mắt ngước lên trên và vầng ánh sáng rọi xuống hắn, như thể hắn đang cầu xin với Chúa thông qua Starling.