6 Sự Thật Gây Sốc Về Xã Hội Lý Tưởng Từ Triết Gia Aristotle

Trong thế giới hiện đại, chúng ta không ngừng tìm kiếm và tranh luận về cách xây dựng một xã hội công bằng, thịnh vượng và hoàn hảo. Thế nhưng, những cuộc tranh luận này không hề mới; chúng đã tồn tại hàng ngàn năm. Triết gia vĩ đại Aristotle, trong tác phẩm Chính trị luận, đã đưa ra những phân tích sâu sắc và thường phản trực giác về các mô hình nhà nước "lý tưởng" do những người đi trước đề xuất, đặc biệt là Plato. Những bài học từ hơn 2000 năm trước vẫn còn nguyên giá trị và có thể khiến chúng ta phải suy nghĩ lại về những giả định cố hữu của chính mình.

Aristotle đã thẳng thắn phản bác ý tưởng của Socrates/Plato rằng một quốc gia càng đồng nhất thì càng tốt. Theo ông, đây là một sai lầm chết người. Bản chất của một quốc gia, ông lập luận, là "đa nguyên" – một sự kết hợp của nhiều thành phần, nhiều cá nhân khác nhau về chất.

Ông đưa ra một sự tương phản mạnh mẽ: việc ép một quốc gia trở nên hoàn toàn đồng nhất cũng giống như cố biến nó thành một gia đình, rồi từ gia đình lại biến thành một cá nhân duy nhất. Quá trình này, thay vì củng cố, thực chất sẽ "phá hoại quốc gia". Lời cảnh báo của Aristotle ở đây mang tính nền tảng: việc theo đuổi sự đồng nhất cực đoan không chỉ thất bại trong việc củng cố quốc gia mà còn triệt tiêu chính sự đa nguyên tạo nên sức sống và khả năng tự cường của nó.

Khi phân tích đề xuất về tài sản chung, Aristotle đưa ra một nhận định thực tế đến phũ phàng. Ông cho rằng "cái gì mà thuộc của chung của nhiều người thì cái đó lại càng có ít người quan tâm bảo quản". Con người có xu hướng tự nhiên là chăm lo cho lợi ích và tài sản của riêng mình, đồng thời lại xao lãng những gì thuộc về tập thể vì họ cho rằng sẽ có người khác lo liệu.

Để minh họa, ông ví von rằng tình cảm trong một cộng đồng "chung vợ chung con" sẽ bị pha loãng đến mức vô nghĩa. Cũng như một chút rượu ngon bị hòa vào quá nhiều nước sẽ mất hết hương vị, các mối quan hệ gia đình cụ thể cũng sẽ biến mất. Người cha sẽ không biết ai là con mình, đứa con chẳng nhận ra cha, và tình nghĩa anh em cũng không còn tồn tại. Lập luận này đặc biệt đáng chú ý trong bối cảnh các cuộc thảo luận hiện đại về chủ nghĩa cộng sản, cho thấy những vấn đề cốt lõi về động lực con người đã được nhận diện từ rất sớm.

Đi ngược lại với quan điểm cho rằng tư hữu là nguồn gốc của mọi tội lỗi, Aristotle đưa ra một lập luận nghịch lý: sở hữu tài sản riêng thực sự cần thiết để con người có thể thực hành các đức tính quan trọng.

Ông chỉ ra hai đức tính chính sẽ bị triệt tiêu trong một nhà nước cộng sản:

- Lòng tự chủ: Cụ thể là đức tính không thèm muốn vợ của người khác, một giá trị đạo đức bị vô hiệu hóa khi khái niệm "vợ của người khác" không còn tồn tại.

- Sự hào phóng: Một người không thể thể hiện lòng hào phóng nếu không có tài sản của riêng mình để cho đi. Như ông đã nhấn mạnh, "ta chỉ có thể hào phóng bằng tài sản của riêng ta mà thôi".

Theo Aristotle, những tệ nạn xã hội như tranh chấp, kiện tụng không phải do bản thân quyền tư hữu gây ra, mà là do "bản chất xấu xa của con người". Lập luận này thách thức sâu sắc quan niệm phổ biến rằng việc xóa bỏ tư hữu sẽ tự động tạo ra một xã hội đức hạnh.

Khi phê bình nhà tư tưởng Phaleas, người cho rằng việc bình đẳng hóa tài sản sẽ xóa bỏ tội ác, Aristotle đã đưa ra một cái nhìn sâu sắc về tâm lý tội phạm. Ông phân biệt rõ hai loại tội phạm chính: tội phạm do thiếu thốn (như trộm cắp để thoát đói lạnh) và tội phạm do ham muốn vô độ.

Quan điểm cốt lõi của ông là những tội ác ghê gớm nhất không phải do con người làm để đáp ứng nhu cầu cơ bản, mà là để thỏa mãn những ham muốn không đáy. Với phân tích này, Aristotle đã chỉ ra một sự thật chính trị vượt thời gian: việc giải quyết bất bình đẳng kinh tế là cần thiết nhưng không đủ. Những tội ác kinh hoàng nhất không bắt nguồn từ dạ dày trống rỗng mà từ tham vọng không đáy, một vấn đề thuộc về đạo đức và giáo dục, không chỉ là phân phối của cải.

Aristotle đưa ra một phân tích lịch sử sắc bén khi chỉ ra một trong những nguyên nhân dẫn đến sự suy yếu của cường quốc quân sự Sparta. Vấn đề nằm ở sự mất cân bằng trong luật pháp: trong khi các nhà lập pháp áp đặt kỷ luật thép lên nam giới, họ lại "quên không chú ý đến phụ nữ", để mặc họ sống trong "xa hoa và phóng túng".

Hậu quả, theo Aristotle, thật nghiêm trọng. Sự sùng bái của cải trong giới nữ đã dần làm xói mòn đức tính quân nhân vốn là nền tảng của nhà nước. Sự chuyển dịch văn hóa nội tại này, hướng tới chủ nghĩa vật chất và được thúc đẩy bởi hành vi không được kiểm soát của phụ nữ, đã trực tiếp mâu thuẫn và làm suy yếu nền tảng đạo đức quân sự khắc khổ của nhà nước. Nghiêm trọng hơn, quyền sở hữu tài sản—lên đến 2/5 tổng số điền sản—dần tập trung vào tay phụ nữ thông qua thừa kế và của hồi môn. Hệ quả trực tiếp là sự sụt giảm nghiêm trọng số lượng công dân-binh lính, khiến cường quốc này trở nên mong manh đến mức, như Aristotle chỉ ra, "chỉ cần thua một trận thôi thì cũng đủ tiêu vong vì thiếu lính".

Từ góc nhìn của Aristotle, sự thiếu nhất quán trong việc áp dụng luật pháp cho hai giới đã tạo ra một lỗ hổng chí mạng, làm mục rỗng cường quốc này từ bên trong.

Trong một thế giới luôn tìm kiếm sự cải cách, quan điểm thận trọng của Aristotle về việc thay đổi luật pháp lại trở nên đặc biệt phù hợp. Ông lập luận rằng "luật pháp không có quyền lực nào để bắt buộc người dân phục tùng ngoại trừ quyền lực của tập quán vốn dĩ đòi hỏi thời gian".

Việc thay đổi luật lệ một cách dễ dàng và thường xuyên, dù với ý định tốt, cũng tiềm ẩn một mối nguy lớn: nó làm suy yếu chính quyền lực của luật pháp và tạo ra "thói quen bất phục tùng" trong dân chúng. Aristotle cảnh báo rằng những lợi ích nhỏ nhoi từ một sự thay đổi có thể không bù đắp được thiệt hại to lớn do sự xói mòn lòng tôn trọng pháp luật gây ra. Đây là lời nhắc nhở đanh thép của Aristotle rằng sự ổn định xã hội không chỉ phụ thuộc vào cấu trúc của các đạo luật, mà còn vào sự tôn trọng mang tính thói quen đối với chính quyền lực của pháp luật.

Những phân tích của Aristotle không chỉ là những lời chỉ trích cổ xưa về các mô hình không tưởng. Chúng là những lời nhắc nhở sâu sắc về bản chất con người, về những động lực không đổi và những thách thức muôn thuở trong việc kiến tạo một xã hội. Các vấn đề về sở hữu, sự đoàn kết, bình đẳng, và vai trò của luật pháp mà ông nêu ra vẫn còn nóng hổi cho đến ngày nay. Sau hơn hai thiên niên kỷ, liệu chúng ta đã thực sự tìm ra lời giải cho những nan đề mà Aristotle đã đặt ra, hay chúng ta vẫn đang lặp lại những cuộc tranh luận tương tự dưới một hình thức mới?