5 tư tưởng chính trị "gây sốc" từ Aristotle cứ ngỡ ông là người hiện đại

Khi nhắc đến chính trị học từ hơn hai thiên niên kỷ trước, nhiều người có thể cho rằng đó là những ý tưởng lỗi thời, không còn phù hợp với thế giới phức tạp của chúng ta. Nhưng sẽ ra sao nếu những phân tích sắc sảo nhất về quyền lực, nhà nước và sự ổn định xã hội lại đến từ một bộ óc sống cách đây 2.300 năm? Aristotle, nhà triết học vĩ đại của Hy Lạp cổ đại, đã để lại những công trình phân tích chính trị thực tế đến mức đáng kinh ngạc, có khả năng thách thức cả những định kiến hiện đại của chúng ta về những khái niệm quen thuộc như "dân chủ".

Những trang sách của ông không chỉ là lịch sử, mà còn là một tấm gương phản chiếu sắc nét những vấn đề mà các quốc gia ngày nay vẫn đang đối mặt. Bài viết này sẽ cùng bạn khám phá năm tư tưởng chính trị sâu sắc và phản trực giác nhất từ tác phẩm "Chính Trị Luận" của Aristotle – những bài học có thể khiến bạn phải nhìn lại cách mình suy nghĩ về chính quyền và xã hội.

Nhiều nhà tư tưởng chính trị thường tập trung vào việc vẽ ra một mô hình nhà nước hoàn hảo, một "utopia" không tưởng. Nhưng Aristotle lại có một cách tiếp cận thực tế hơn nhiều. Đối với ông, chính trị học không chỉ là việc theo đuổi cái tốt nhất một cách lý thuyết, mà còn là khoa học nghiên cứu những gì khả thi và có thể đạt được cho hầu hết các quốc gia trong thực tế.

- Mô hình tốt nhất trên lý thuyết: Cái lý tưởng tuyệt đối để hướng tới. - Mô hình tốt nhất trong thực tế: Mô hình phù hợp nhất cho một quốc gia với những điều kiện cụ thể của họ. - Cách bảo tồn các nhà nước hiện hữu: Làm thế nào để duy trì và cải thiện các thể chế đang tồn tại, ngay cả những nước có "cơ cấu chính trị dở hơn các nước khác". - Mô hình phù hợp nhất cho đa số quốc gia: Một cơ cấu chính trị có thể áp dụng rộng rãi, dễ dàng xây dựng và không đòi hỏi những điều kiện quá đặc biệt.

Tư duy thực dụng này cho thấy Aristotle quan tâm đến sự ổn định và cải thiện dần dần hơn là các cuộc cách mạng lật đổ để theo đuổi một ảo ảnh hoàn hảo. Đây là một lời nhắc nhở quan trọng rằng một chính quyền "đủ tốt" và bền vững thường có giá trị hơn một lý tưởng đẹp đẽ nhưng không bao giờ có thể thực hiện được.

Khi được hỏi "dân chủ là gì?", hầu hết chúng ta sẽ trả lời "là sự cai trị của đa số". Tương tự, "quả đầu" (oligarchy) được hiểu là "sự cai trị của thiểu số". Tuy nhiên, Aristotle cho rằng định nghĩa dựa trên số lượng này là một sai lầm.

Ông đưa ra một sự phân biệt dựa trên bản chất kinh tế và xã hội của giai cấp cầm quyền:

- Dân chủ (Democracy): Là chế độ do những người tự do và nghèo khó cai trị. - Quả đầu (Oligarchy): Là chế độ do những người giàu có và quý tộc cai trị.

Đối với Aristotle, việc người nghèo tình cờ chiếm đa số trong xã hội chỉ là một sự thật "ngẫu nhiên", chứ không phải là đặc tính định nghĩa nên chế độ dân chủ. Sự thay đổi trong cách định nghĩa này mang ý nghĩa vô cùng to lớn. Nó chuyển trọng tâm phân tích từ con số đơn thuần (đa số/thiểu số) sang cuộc đấu tranh cốt lõi giữa các giai cấp kinh tế trong một nhà nước. Điều này cho thấy xung đột về tài sản và địa vị mới là động cơ thực sự đằng sau các hình thức chính quyền.

Aristotle nhận định rằng trong mọi quốc gia luôn tồn tại ba thành phần: những người rất giàu, những người rất nghèo, và giai cấp trung lưu nằm ở giữa. Theo ông, một nhà nước được xây dựng dựa trên nền tảng một giai cấp trung lưu đông đảo và vững mạnh chính là mô hình chính trị tốt đẹp và ổn định nhất.

Lập luận của ông không chỉ dựa trên kinh tế, mà còn đi sâu vào tâm lý của từng giai cấp. Những người quá giàu, lớn lên trong xa hoa, "hoặc không sẵn lòng phục tùng quyền uy hoặc không biết phục tùng như thế nào". Họ có xu hướng dùng đến bạo lực và trở thành những kẻ phạm đại tội. Ngược lại, những người quá nghèo vì thiếu thốn cùng cực mà trở nên "hạ tiện". Họ tạo thành một giai cấp "không biết cai trị là gì mà chỉ biết vâng lời và tuân phục như nô lệ", dễ trở thành lưu manh và phạm tội vặt.

Khi một xã hội bị phân cực giữa hai thái cực này, Aristotle đưa ra một kết luận đanh thép: "kết quả là ta có một nước không phải của những người tự do mà là một nước của chủ nhân và nô lệ". Một bên thì khinh bỉ, một bên thì đố kỵ. Tình thân hữu và nghĩa đồng bào bị phá hủy, thay vào đó là sự thù hận.

Giai cấp trung lưu chính là liều thuốc giải cho sự phân cực chết người này. Họ là thành phần ổn định nhất vì họ không thèm muốn tài sản của người khác, và khối tài sản vừa phải của họ cũng không khiến ai phải thèm muốn. Vì lẽ đó, họ sống một cuộc đời an toàn, không có âm mưu hại lẫn nhau, cũng chẳng có ai âm mưu làm hại đến họ. Sự khôn ngoan này được tóm gọn trong một câu nói của thi sĩ Fosilides mà Aristotle trích dẫn:

Ý tưởng về một tầng lớp trung lưu thịnh vượng là nền tảng cho sự ổn định chính trị vẫn còn nguyên giá trị cho đến tận ngày nay, là mục tiêu mà nhiều quốc gia hiện đại đang hướng tới.

Nếu chế độ dân chủ cực đoan và quả đầu thuần túy đều ẩn chứa nhiều nguy cơ, vậy đâu là giải pháp thực tế? Aristotle đề xuất một mô hình gọi là "chính quyền theo hiến pháp" (polity), về cơ bản là một sự "pha trộn" có chủ đích giữa các nguyên tắc của dân chủ và quả đầu.

Mục tiêu là lấy những điểm tốt của mỗi bên để tạo ra một thể chế trung dung, bền vững. Ông đưa ra những ví dụ rất cụ thể về cách thực hiện sự pha trộn này:

- Về hoạt động tư pháp: Kết hợp nguyên tắc của quả đầu (phạt tiền người giàu nếu họ không tham gia xử án) với nguyên tắc của dân chủ (trả lương cho người nghèo khi họ tham gia). Bằng cách này, cả hai giai cấp đều có động lực tham gia. - Về việc bổ nhiệm quan chức: Lấy phương thức của quả đầu là bầu cử (thay vì bốc thăm ngẫu nhiên), nhưng kết hợp với nguyên tắc của dân chủ là không yêu cầu tiêu chuẩn tài sản cao. Điều này đảm bảo những người có năng lực được chọn ra, nhưng cơ hội vẫn mở cho tất cả mọi người.

Aristotle chỉ ra Sparta là một ví dụ điển hình về một chế độ hỗn hợp thành công, nơi có cả các yếu tố dân chủ (mọi người được giáo dục và sinh hoạt chung) và các yếu tố quả đầu (quan chức được bầu ra bởi một thiểu số).

Đây có lẽ là lời cảnh báo đanh thép và phù hợp với thời đại nhất của Aristotle. Ông cho rằng không phải mọi nền dân chủ đều giống nhau. Loại dân chủ tồi tệ nhất, và cũng là giai đoạn cuối cùng, là khi ý chí của đám đông, thể hiện qua các nghị quyết và tuyên cáo, được đặt cao hơn cả luật pháp.

Trong một nhà nước như vậy, những "kẻ mị dân" (demagogues) sẽ nổi lên. Chúng lợi dụng cảm xúc của quần chúng, xúi giục họ đưa ra các quyết định tùy tiện, chà đạp lên luật lệ để phục vụ cho quyền lực của mình. Khi đó, nhân dân không còn là những công dân tự do nữa mà trở thành một "vị quân vương tập thể" hay một "bạo quân tập thể". Nhà nước pháp quyền bị phá hủy hoàn toàn.

Cả hai đều cai trị một cách độc đoán, đặt ý muốn của mình lên trên luật pháp, và phục vụ cho lợi ích của kẻ cầm quyền thay vì lợi ích chung. Đây là lời cảnh báo vượt thời gian về sự nguy hiểm của chủ nghĩa dân túy vô luật pháp, một vấn đề vẫn còn nóng hổi trong bối cảnh chính trị toàn cầu ngày nay.

Những tư tưởng của Aristotle cho thấy rằng các vấn đề cốt lõi của chính trị—sự cân bằng quyền lực giữa các giai cấp, vai trò của luật pháp, và mối nguy của sự cực đoan—hầu như không thay đổi qua hàng thiên niên kỷ. Phân tích của ông không chỉ là những ghi chép lịch sử mà còn cung cấp một bộ công cụ tư duy mạnh mẽ để chúng ta tự kiểm nghiệm và đánh giá xã hội của chính mình.

Những bài học từ Aristotle buộc chúng ta phải tự đặt ra một câu hỏi cuối cùng. Nhìn vào các nền chính trị ngày nay, liệu chúng ta đang xây dựng được một chế độ "trung dung" bền vững dựa trên sự đồng lòng của mọi giai cấp, hay đang trôi về một trong những thái cực mà Aristotle đã cảnh báo?