Xuất phát từ tư tưởng phản đối sự bất bình đẳng trong tiếp cận thông tin, kiến thức khoa học chung của nhân loại nhất là đối với các cá nhân hoặc quốc gia kém phát triển, nhiều giải pháp giúp truy cập các bài báo khoa học miễn phí đã được triển khai trong thời gian qua. Dựa theo bài báo gốc đăng gần đây trên trang Thot Cursus (tham khảo thêm tại đây) và một số kinh nghiệm cá nhân, xin chia sẻ đến mọi người một số cách thức có thể truy xuất miễn phí bài báo khoa học trên các tạp chí có tính phí.
Được phát triển bởi một nhà nghiên cứu trẻ về khoa học thần kinh (neuroscience) sống tại Liên Bang Nga, Kazakhe Alexandra Elbakyan, Sci-Hub là một website đi đầu trong việc hỗ trợ tiếp cận miễn phí các bài báo khoa học. Quan điểm của nhóm phát triển này là ủng hộ mọi người đều bình đẳng trong tiếp cận các kiến thức khoa học bất kể mức thu nhập, nơi ở, địa vị xã hội nào, v.v...
Giao diện chính của Sci-Hub
Tháng 3/2017, lượng dữ liệu của Sci-Hub chiếm khoảng 68,9% tổng số bài báo khoa học đăng ký trên Crossref (Cơ quan đăng ký nhận diện đối tượng số hóa - Digital Object Identifier (DOI) Registration Agency - của Hiệp Hội DOI Quốc tế - the International DOI Foundation) và chiếm 85,1% tổng lượng bài báo đăng tải trên các tạp chí có trả phí. Hiện nay, Sci-Hub cung cấp đường dẫn miễn phí đến hơn 65 triệu bài báo của các nhà nghiên cứu và hơn 500.000 lượt tải mỗi ngày, theo số liệu do trang web này cung cấp.
Tuy nhiên, dự án nguồn mở này vấp phải sự phản đối gay gắt từ các ông lớn trong thị trường xuất bản khoa học, điển hình là Elsevier. Để vượt mặt các cơ quan chủ quản trong các vụ kiện trên, Sci-Hub đôi lúc buộc phải đóng một tên miền (ví dụ tên miền www.sci.hub.org) nhưng lại thay bằng một tên miền khác (www.sciencedirect.com.sci-hub.org). Trong trường hợp tên miền nêu trên không hoạt động, hãy truy cập https://twitter.com/scihub_love để cập nhật tên miền hoạt động trong thời gian thực.
Theo phản hồi từ các đồng nghiệp của mình thì Sci-Hub là ưu tiên hàng đầu của họ khi muốn tiếp cận các bài báo khoa học miễn phí đến thời điểm hiện tại.
2. Unpaywall và các extension tương tự: nhóm đối đầu không cân sức (https://unpaywall.org/)
Unpaywall ra đời vào cùng thời điểm với Sci-Hub bởi Heather Piwowar, Jason Priem và Cristhian Parra nhưng không bị cáo buộc về tính pháp lý do phương thức hoạt động khác biệt. Theo các tác giả này, thực tế, có gần một nửa số lượng bài báo nghiên cứu trực tuyến (có thể từ các tạp chí có thu phí) được đăng tải lại ở một nơi nào đó (ngoài trang tạp chí gốc), mà chúng ta có thể truy xuất miễn phí. Nhiệm vụ của Unpaywall là sẽ kiểm tra và báo cho người sử dụng biết bài báo chúng ta muốn đọc hiện có thể được download miễn phí trên nguồn nào hay không thông qua extension được cài trực tiếp vào các trình duyệt web như Firefox, Chrome.
Ngoài Unpaywall, còn có nhiều developper phát triển các extension khác mà mọi người có thể sử dụng. Chỉ cần bấm từ tìm kiếm là Google Scholar/ Lazy Scholar/ Kopernio/ Open Access Button + extension là sẽ được dẫn đến trang có chứa extension tương ứng. Các bước tiếp theo gần như giống nhau là click vào chữ "Add to Chrome". Lưu ý ở đây mình sử dụng trình duyệt web Chrome, nếu sử dụng Fire, Internet Explorer, Cốc Cốc, v.v... mà không cài đặt được thì mọi người cài đặt Chrome để dùng nhé. Vì phạm vi tìm kiếm của các extension này khác nhau nên mọi người có thể cài đặt nhiều extension vào Chrome cùng lúc. Mình đã cài thử 3 trên 5 em nêu trên và xài thử mà chưa thấy cái ẻm đánh nhau hay bị trục trặc gì nên chắc là ổn. Mình không giỏi về mảng công nghệ nên chỉ có thể review tới đây.
Nếu ai chưa biết hoặc chưa từng sử dụng ResearchGate thì có thể thử trải nghiệm. Sơ lược một tí ResearchGate là một mạng xã hội (tương tự Facebook, Instagram, Line, Zalo, v.v...) nhưng dành riêng cho cộng đồng nghiên cứu khoa học. Nhiều năm trước, việc đăng ký khá dễ dàng, nhưng vài năm trở lại đây, khi mình hướng dẫn cho các bạn sinh viên sử dụng có tí khó khăn. Nếu đã là người ít nhiều có kinh nghiệm, bài báo khoa học trong hoặc ngoài nước, email cá nhân do cơ sở đào tạo cung cấp thì việc đăng ký khá dễ dàng. Đối với những bạn sinh viên, có thể không vào được, lúc này có thể nhờ một thầy cô hay người quen đã đăng ký thành công gửi request cho mình để xác nhận với ResearchGate đây là một người trong cộng đồng khoa học.
Sau khi đăng ký thành công, có thể tự trải nghiệm các công cụ trong đây tùy ý. Mình chỉ xin chia sẻ tính năng liên quan đến chủ đề hôm nay. Bên dưới là giao diện cá nhân của ResearchGate. Mọi người có thể tìm kiếm tên tác giả, tên bài báo cần đọc bằng ô tìm kiếm ở đầu trang.
Nếu tác giả hoặc bài báo đó có trong cộng đồng ResearchGate, trang này sẽ cung cấp các liên kết như hình bên dưới. Có 2 trường hợp xảy ra:
(1) Bài báo có thể download miễn phí
(2) Cần hỏi xin từ tác giả, mọi người click vào "Request full-text" và...chờ. Tùy theo mức độ hoạt động của tác giả mà có thể được phản hồi nhanh hay chậm, cũng như không phản hồi.
Dưới đây là tin nhắn trả lời của một tác giả mà mình gửi request.
Nếu sau các nỗ lực ở phía trên vẫn chưa tìm được bản pdf của bài báo, còn một cách khác là sử dụng mạng xã hội Twitter. Đây là tip do một thầy người Pháp hướng dẫn cho mình từ nhiều năm trước. Thực ra lâu rồi mình toàn sử dụng thư viện của trường để download bài nên không biết cách này còn phát huy công dụng không. Nhưng dù sao có cách thì cứ thử xem sao.
Sau khi đăng ký tài khoản Twitter như các mạng xã hội khác. Mọi người gõ vào khung đăng trạng thái dòng chữ đại khái như sau: Can anyone help me get this article + địa chỉ URL của bài báo muốn đọc + #icanhazpdf + địa chỉ email của mình --> bấm nút Tweet và chờ. Vài ngày sau, mọi người có thể vào và kiểm tra lại xem có cái reply cái tweet của mình không. Nếu có họ sẽ gửi đường link để download hoặc gửi file trực tiếp vào email của mình.
5. Và 7x7=49 phương thức khác
Sau đây là các cách thức khác mình đã từng dùng tới:
Gửi email trực tiếp đến tác giả (corresponding author) trong bài báo
Nhờ đồng nghiệp, bạn bè đang công tác hoặc học tập tại các trường đại học lớn trên thế giới
Hỏi xin trực tiếp bài báo từ đồng nghiệp
Sử dụng dịch vụ Interlibrary Loans (ILL) tùy theo thỏa thuận hợp tác giữa các trường đại học
Cuối cùng, mình nhận thấy quan điểm tính phí hay không tính phí các bài báo vẫn còn nhiều tranh cãi. Bản thân mình cũng không biết ủng hộ bên nào. Dù sao thì giới khoa học của Việt Nam cũng đâu có giàu có gì, mua một bài báo mà mất hết mấy chục đô la Mỹ cũng đau lòng lắm chứ. Tuy nhiên, sau khi sử dụng hết các cách để download miễn phí mà không được, nếu đó là một nghiên cứu quan trọng, thì cứ vô tư mua bài thôi. Khổ nỗi, theo kinh nghiệm của mình, có những bài muốn mua mà cũng không mua được mọi người ạ. Làm khoa học cực khổ trăm bề!!! 😹 Nếu bạn nào biết thêm những cách thức khác có thể comment bên dưới để mọi người cùng học hỏi nhé.
