40 triệu người Việt mang họ 'Nguyễn': câu chuyện về dòng họ gắn liền với nhiều biến cố lịch sử nước ta

Họ Nguyễn chiếm hơn 40% trên tổng số 96 triệu dân Việt Nam tính đến năm 2019, là họ phổ biến nhất ở Việt Nam và cũng là họ gốc Đông Á phổ biến nhất thế giới, xuất hiện ở nhiều nước Âu Mỹ. Trên thế giới có tổng cộng 90 triệu người mang họ Nguyễn, có thể bắt gặp ở khắp năm châu bốn biển, trở thành một trong những họ quan trọng nhất cấu thành các cộng đồng người gốc Á trên thế giới.

Thống kê về họ ở Việt Nam, nguồn: OneVietnam

Không phải tự nhiên mà số người mang họ Nguyễn ở Việt Nam lại đông đảo như vậy, cứ 3 người Việt thì có một người họ Nguyễn. Nhiều lý do dẫn đến việc này gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của Việt Nam kể từ thời cổ đại cho đến nay.

Trước Công Nguyên, không có nhiều ghi nhận về cách người Việt đặt tên họ và dùng chữ viết theo hệ thống, hiện tượng này chủ yếu bắt nguồn cùng với thời kỳ Bắc Thuộc ở Việt Nam, do ảnh hưởng của người Trung Quốc (ví dụ, những năm 40 lúc hai Bà Trưng đánh giặc phương Bắc, người Việt vẫn chưa dùng họ).

Họ Nguyễn được cho là do một bộ phận gia tộc họ Nguyễn chạy loạn từ phương Bắc xuống nước ta do ảnh hưởng của chiến tranh Nam Tề - Bắc Ngụy (năm 420 - 589), những người đi tị nạn này đã hòa hợp với cộng đồng người Việt và lưu truyền họ Nguyễn mãi về sau này. Đến năm 907, biến cố chính trị khiến Trung Hoa phân chia sâu sắc, gọi là thời Ngũ Đại Thập Quốc, kéo dài từ năm 907 đến 979, thời gian này lại có nhiều người họ Nguyễn đi về phương Nam, nhập vào cộng đồng người Việt.

Đến năm 1232, lúc đó vương triều nhà Lý sụp đổ, nhà Trần lên ngôi cai quản Đại Việt ta, lúc đó ông Trần Thủ Độ với tư cách là Trung Vũ Đại Vương đã bắt tất cả người họ Lý đổi họ thành Nguyễn để tránh phạm thượng. Lý do là vua Trần Nguyên Tổ (ông vua đầu tiên khai sinh ra triều nhà Trần) có tên thật là Trần Lý.

Như vậy, theo lệnh của Trần Thủ Độ, bỗng dưng có một lượng lớn người họ Nguyễn do họ Lý đổi sang. Kế đến, vào năm 1592, nhà Mạc cũng bị thất thế, suy tàn, con cháu nhà Mạc vì sợ kẻ thù đuổi giết mà đổi hết họ tên. Từ một họ Mạc, chia thành hơn 40 họ khác nhau, trong đó có họ Nguyễn, thế là lại có thêm một lượng lớn người họ Nguyễn xuất hiện do binh biến mà ra.

Lần thay tên đổi họ sang họ Nguyễn tiếp theo bắt nguồn từ sự kiện Trịnh Nguyễn phân tranh, Chúa Trịnh và Chúa Nguyễn đánh nhau từ năm 1627. Đến tận thế kỷ 18 nhà Tây Sơn (Nguyễn Huệ) nổi dậy đánh bại cả Chúa Trịnh lẫn Chúa Nguyễn. Lúc này nhà Nguyễn của anh em Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc nắm quyền, con cháu họ Trịnh nể sợ, lo bị trả thù nên cũng tự đổi họ thành Nguyễn.

Như vậy, bất kể vô tình hay hữu ý, nhiều lần thay tên đổi họ ở nước Việt xưa đều ghi nhận các họ khác đổi sang họ Nguyễn, khiến người họ này có số lượng cực nhiều. Thời phong kiến, việc đổi họ sang cùng họ của vương triều cầm quyền sẽ mang lại nhiều lợi ích, thể hiện sự trung thành. Thế nên kể từ thế kỷ thứ 18 có nhiều gia đình đổi thành họ Nguyễn cũng không phải chuyện lạ.

Đến thế kỷ 19, khi người Pháp sang xâm lược Việt Nam, một số quyết định của họ khiến người họ Nguyễn càng tăng lên nhiều hơn nữa. Rắc rối xảy ra trong khi người Pháp làm các điều tra về dân số của người Việt, họ cảm thấy rất khó khăn bởi vì nhiều người Việt là nông dân cùng đinh vốn không có họ (chỉ có các gia đình quý tộc, trí thức, đại gia tộc có thái ấp mới mang họ). Lúc này người Pháp nhớ tới vua Bảo Đại - vị vua triều Nguyễn, vương triều cuối cùng ở Việt Nam.

Các quan chức pháp lệnh cho ghi hết tên những người không có họ là họ Nguyễn để dễ thống kê, vì vậy mà bỗng dưng lại có thêm vô số người mang họ Nguyễn kể từ lúc đó. Rõ ràng là số phận đẩy đưa, biến họ Nguyễn trở thành họ phổ biến nhất ở Việt Nam.

Họ Nguyễn xuất hiện ở Trung Quốc, Triều Tiên mặc dù không quá phổ biến. Sự phổ biến của họ Nguyễn ở hải ngoại do nhiều người Việt Nam di cư mà ra, chủ yếu là Mỹ, Úc...

"Nguyen" là họ (surename) phổ biến thứ 7 ở Úc (chỉ đứng sau Smith trong danh bạ điện thoại ở Melbourne) và là họ phổ biến thứ 54 ở Pháp. Tại Hoa Kỳ, đây là họ phổ biến thứ 57 theo tài liệu Điều tra dân số năm 2000. Bên cạnh đó, họ Nguyễn cũng được xếp hạng thứ 124 trong Bảng thống kê An sinh Xã hội Hoa Kỳ. Đây là họ phổ biến thứ 56 ở Na Uy và đứng đầu danh sách tên họ nước ngoài tại Cộng hòa Séc.

Cùng với các họ như Li, Garcia, Hernandez, Gonzales, Zhang, Smirnov, Wang và Muller và Smith thì họ Nguyễn là 1 trong 10 họ phổ biến nhất thế giới.